كاربرد زنبورك، برخلاف تصور عده‌ای منحصر به ملل تركی نیست و این ساز دهنی در گستره‌ی جغرافیایی وسیعی انتشار یافته و با نامهای قوبیز (Kubyz)، تِمیر قوْموُز (temir komuz)، چنگ قوبوز (Vang-kobuz)، خومیس ‌‌(xomys)، چنگ زنانه (Vangi-zanona)، وارگان دریمبا (vargan drymba)، و … در میان بسیاری از ملل شناخته شده است. اما به قاطع می‌توان گفت كه قاویز از جمله سازهایی است كه از دیر باز در میان ملل آسیای میانه رواج داشته و نمونه‌های باستانی آن كه در نواحی مغولستان كنونی- خاستگاه تركان باستانی- به دست آمده و قدمتی افزون بر دو هزار سال دارد، شاهدی بر این مدعاست.
در منابع بازمانده از اوغوزها كه نیای تركمن‌های امروزین به شمار می‌روند، از تداول سازهای گوناگونی همچون قوپوز (بر بط یا دوتار قدیمی) سرنا، بوری (نوعی شیپور)، نقاره، طبل و … در میان آنها سخن رفته است. به عنوان مثال «قورقوت آتا» با قوپوز یا بربط خود قهرمان و روایتگر حماسه «قورقوت آتا» است. توضیح آن كه «قورقوت آتا» یكی از منابع مهم در زمینه آشنایی با فرهنگ اوغوز‌هاست كه احتمالاً در قرن 9 هجری و یا پیشتر از آن به كتابت درآمده ‌است؛ لیكن وقایع آن مربوط به قرون اولیه هجری است.
برخی از آلات موسیقی قدیمی با تحول نیازهای استتیكی (زیبا شناختی) و دگرگونی شرایط زندگی توده‌ی مردم اندك اندك از رواج افتاده‌اند و یا همگام با این نیازها تحت همان نام قدیمی و یا با اسم و رسمی جدید تكامل یافته و تا حال حاضر بر جای مانده‌اند. سیر تحول و تكامل قوپوز یا بربط اوغوزی و بقای آن تا حال حاضر مصداق این قاعده است كه در بحثهای آتی ذكر آن خواهد رفت.

تحلیل واژگانی قاویز
پیش از هر چیز به ریشه‌ی لغوی «قاویز» (كه واژه ‌ایست تركی) و تحولات صوتی و معنایی آن می‌پردازیم تا شبهاتی كه در این زمینه موجود است، برطرف گردد.

الف) تحول صوتی واژه‌ی قاویز:
قاویز یا زنبورك در برخی از لهجه‌های تركمنی، همچون لهجه‌ ادبی معیار «آخال تكه»، «قوپوز» (gopuz) خوانده می‌شود و اساساً خود واژه‌ی قاویز نیز شكل دگرگون شده‌ی واژه‌ی قوپوز است كه بر اثر تبدیل واج «پ» /p/ به «و» /w/ حاصل شده است. واجهای p و w با دو لب تلفظ می‌شوند و اصطلاحاً دولبی خوانده می‌شوند و از نظر واج شناسی تبدیل واجهای هم مخرج به یكدیگر امری سهل و طبیعی است. بنابراین سیر تحول صوتی این واژه را می‌توان به صورت ذیل نشان داد:
(قاویز)
Gowuz → gawuz
(قوْپوُز)
gopuz →
(قوْپوز)
kopuz →

برخی از لهجه‌های تركمنی همچون لهجه یوموت ایرانی
برخی از لهجه‌های تركمنی همچون لهجه آخال- تكه
تركی قدیمی

ب) تحول معنایی واژه‌ی قاویز:
صرفنظر از تحول صوتی، واژه قدیمی قوپوز مصداق تحول معنایی نیز واقع شده است. در «دیوان لغات الترك» محمود كاشغری (قرن 5 هـ.ق) «قوپوز» به معنای «ساز عود» آمده (1) و صاحب فرهنگ سنگلاخ، میرزا مهدی خان استرآبادی (قرن 12 ه) آن را به معنای «بربط» آورده و چنین نوشته است: «بربط را خوانند و آن یك نوع سازی است معروف و ساز كمانچه هم شنیده شده» (2)
مختومقلی فراغی (قرن 12 ه) نیز «قوپوز» را در همین معانی به كار برده است؛ آنجا كه می‌گوید:
«دعا قیلیپ اِلیم گوگه قالدیرسام
گُل فرخاردِك قیزیل منگزیم سوْلدوُرسام
قوپوز آلیپ بییك نعره چالدیرسام
یارب! خبر بیلرین می‌یار سندن؟ (3)

ترجمه
و اگر دست به دعا بردارم
و اگر همچون گل فرخار روی خود را به زاری پژمرده سازم
و اگر بربط بگیرم و آن را به نعره‌ای بلند وادارم
ای یار من، یارب! آیا خبری از تو خواهم دریافت؟

اما در زبان تركمنی كنونی، «قوپوز» یا «قاویز» تنها به معنای زنبورك است و معانی قدیمی این واژه مهجور و متروك مانده‌اند. به عنوان مثال در قسمتی از داستان مردمی «سایات- همراه»، قاویز یا زنبورك توسط «سایات» یار «همراه» نواخته می‌شود.(4) در اشعار كریم قربان نفس (1988- 1929 م) شاعر معاصر تركمن چنین می‌خوانیم:
« شوُگون بیر قیز قوْپوُز چالدی
سازی‌نینگ قربانی بوْلسام
چالدی جانا اوْت‌لار سالدی
نأزی‌نینگ قربانی بوْلسام.»(5)

ترجمه
امروز دختری زنبورك نواخت
قربان سازش بروم
با آهنگش آتشی در جانم زد.
قربان نازش بروم.

گفتنی است كه واژه‌ی قوپوز در تركی جدید (تركیه‌ای) و آذربایجانی هنوز در همان معنای قدیمی خود تداول دارد؛ چنانكه ساز ملی آذربایجان «قوپوز» خوانده می‌شود. در میان تركمنها نیز قوپوز یا بربط اوغوزی تكامل یافته و تحت عنوان دوتار تركمنی یا «تامدیرا» متجلی گشته است.

سخنی درباره واژه «زنبورك» فارسی
در اینجا بد نیست اشاره‌ای گذرا و مختصر به معانی واژه‌ی فارسی «زنبورك» و وجه تسمیه آن داشته باشیم:
1- مصغر زنبور 2- (نظامی) نوعی توپ كوچك جنگی كه سابقاً روی شتر می‌بستند 3- (نظامی) نوعی كمان 4- (موسیقی) نوعی ساز دهنی زبانه دار.
شق سوم موارد فوق به معنی كمان كوچك اما نیرومندی است كه به صورت افقی بر روی پایه شیارداری سوار شده و تیر آن با كشیدن ماشه‌ای رها می‌شود. این اسلحه قدیمی كه از كشورهای اروپایی به خاور‌میانه وارد شده در انگلیس «كراس باو» (cross-bow) و در فرانسه «آربالِت» (Arbalete) خوانده می‌شود. این اسلحه در زبان تركمنی نیز «زممیرك» (Zemmirek) خوانده می‌شده است. در حماسه «گوراوغلی» چنین آمده:

آتلی گلر قیپا – قیپا
آت یالیندان اؤپه – اؤپه
توپلی زممیرك‌لی توپه
دؤنمه‌یین مخنث اوْلسون!(6)

ترجمه
چابكسوارانی هستند
كه بوسه‌ زنان بر یال اسب یورش می‌آورند.
نامرد است آن كه با قشون مجهز
به توپ و زنبورك رو در رو نشود

احتمالاً تسمیه‌ی این اسلحه به «زنبورك» (یا زنبوره) با تشابه صدای زه آن با صدای زنبور و یا شكل ظاهری آن بی‌ارتباط نیست؛ همچنانكه در مورد ساز زنبورك نیز این همانندیها را می‌توان در نظر داشت. امّا نكته‌ی قابل توجه در اینجا، شباهت صوری اسلحه زنبورك با ساز زنبورك است كه احتمال نامگذاری یكی از آن دو را با توجه به دیگری تقویت می‌نماید.

ساختار قاویز
زنبورك تركمنی در گذشته‌ای نه چندان دور، در دو نوع مختلف ساخته می‌شده است:
الف: آغاچ قاویز (زنبورك چوبی)
ب: دمیر قاویز (زنبورك فلزی)

امروزه دیگر زنبورك چوبی در میان عامّه مردم ساز شناخته شده‌ای نیست و تنها در نواحی بكر و دور افتاده‌ی گوگلان نشین تركمن صحرا نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت. نوازنده‌ی تركمن آقای قلیچ انوری كه نمونه‌ای از این ساز جالب توجه را در اختیار نگارنده قرار دادند، در این مورد چنین می‌گوید:
«تنها اشخاص معدودی قادر به ساختن یا نواختن این ساز تقریباً فراموش شده‌اند. جمعه نیاز تاغانی (اهل روستای یل چشمه، 76 ساله) از جمله‌ی این استاد‌كاران نادر می‌باشد. بنا بر اظهارات این استاد كار، زنبورك چوبی از چوب درختان مازی، داغدان و آقجا آغاچ ساخته می‌شده.»

«آغاچ قاویز» از یك قطعه چوبی واحد، به ابعاد تقریبی 3*20 سانتی متر و ضخامت 2 میلی متر تشكیل می‌شود. زبانه‌ی آن نیز قطعه‌ی بریده شده و متحركی در جوف آن است كه به وسیله‌ی نخی به ارتعاش درآمده و تولید صدا می‌نماید.
این ساز نسبت به نوع آهنی آن صدای ضعیفتری دارد و نواختن آن نیز مشكل‌تر است و شاید به همین دلیل نیز به تدریج از رواج افتاده است.
امروزه آنچه در میان مردم به عنوان «قاویز» شناخته می‌شود، تنها نوع فلزی آن است و به همین خاطر، در ادبیات شفاهی نیز غالباً خصوصیات زنبورك فلزی توصیف می‌شود؛ در چیستانی تركمنی آمده:

قایرادان گلیأن آلاجا
یوزی گوزی مله‌جه
گوك دمیردن دیللی جه
اولی ایله بللی جه (7)

ترجمه
شیء دورنگی كه از شمال می‌آید
و چشم و رویی خاكی رنگ دارد.
زبان گویایش پولادی است
و مشهور در میان تمامی ایل.

كه جواب آن «قاویز» (زنبورك) است. حال پس از این توصیفات به شرح ساختار زنبورك فلزی می‌پردازیم. قاویز ساز ساده‌ای است كه تنها از دو قطعه‌ی پولادی جوش خورده به هم، یعنی بدنه و زبانه تشكیل می‌شود و طولی معادل 5 تا 7 سانتی متر دارد. سختی پولاد بدنه و انعطاف پذیری زبانه، مهمترین ویژگیهایی است كه در ساخت زنبورك باید لحاظ گردد؛ از این رو استادكاران پیش از ساخت‌ ساز، پولاد آن را به مدت یك شبانه روز در آب نمك می‌خوابانند.
بدنه زنبورك، كمانه یا نیم‌دایره‌ای است كه دو سر آن به صورت موازی در كنار یكدیگر امتداد می‌یابد و قاب زبانه را تشكیل می‌دهد. زبانه زنبورك نیز قطعه نازك و انعطاف پذیر پولادینی است كه از سویی به كمانه بدنه جوش خورده و سر دیگر آن با زاویه‌ی تقریبی 90 درجه رو به بالا خم می‌شود.
زنبورك به دو صورت ساده و دنباله‌دار ساخته می‌شود. «قویروقلی قاویز» زنبوركی است كه انتهای زبانه آن به صورت دسته‌ای امتداد داده شده و از محل جوش خوردن 1- 2 سانتی‌متر می‌گذرد. نوع دیگر آن زنبورك ساده‌ای است كه فاقد دسته‌ یا دنباله است.
در ساختار زنبورك این نكته را باید مدّ نظر داشت كه صدای مطلوب زنبورك علاوه بر مهارت نوازنده به انعطاف‌پذیری زبانه و فاصله‌ی دقیق آن با كناره‌ی قاب (دو سر امتدا یافته) بدنه بستگی دارد.

طریقه نواختن قاویز
نوازنده كمانه و یا دسته زنبورك را به دست چپ و قاب زبانه (یا دو قسمت امتداد یافته‌ بدنه) را به دندان می‌گیرد و در این حالت با ضربه‌های منظم و متواتر انگشت سبابه دست راست به سر زبانه، آن را به ارتعاش در‌می‌آورد، و تولید صدا می‌نماید و با تنظیم هوای دم و بازدم در حین این عمل آهنگ مورد نظر خود را می‌نوازد.
به هنگام نواختن زنبورك دو صدا؛ یعنی صدای پایین اصلی و صدای بلند جانبی از آن به گوش می‌رسد. كیفیت صداها را می‌توان با عوض ‌كردن نحوه‌ دم و بازدم و تغییر وضعیت زبان كه در حجم دهان تاثیر گذار است، دگرگون كرد. با تركیب این صداها می‌توان آهنگهای نه چندان پیچیده را نواخت. آهنگهای زنبورك نظر به ساختار ساده‌ی آن تنوع چندانی ندارند و شاید به همین دلیل بر خلاف آلات دیگر موسیقی تركمنی، آواز خوانی با آهنگهای زنبورك امری است نامعمول، آهنگهای زنبورك تركمنی با الهام از صدای پرندگان گوناگون و نیز صدای پای اسب و … نواخته می‌شود.
«آت قوْردورما» (تهاجم با اسب) یكی از آهنگهای مهم زنبورك تركمنی است كه با الهام از صدای پای اسب پدید آمده است. اسب در موسیقی و عموماً فرهنگ تركمنی جایگاهی ویژه دارد و در افسانه‌ها چنین آمده است كه اولین دوتار تركمنی با تارهای دم اسب ساخته شده و آهنگهای آن با الهام از حركات موزون پای اسب پدید آمده‌اند . این مطلب خاصه در آهنگهایی همچون «آت چاپان» مصداق می‌یابد. در هنر قالیبافی تركمنی نیز نوعی از شانه‌زدن گروهی زنان و دختران قالیباف، یادآور صدای سم اسبان ایلخی است؛ این شیوه‌ی متناوب شانه زدن را «پاییردینگ» یا «سازلاشدیرما» می‌خوانند. علاوه بر «آت قوردورما» دختران تركمن به تنهایی و یا به صورت گروهی آهنگهای گوناگونی نظیر «گلین آلیجی» (عروس بران) «كِروِن سسی» (آوای كاروان) و … را با زنبورك می‌نوازند و به بیان احساسات درونی خود می‌پردازند.
امروزه زنبورك به شكل سنتی و گاه به صورت همنوازی با دیگر سازهای رایج و با تنوعی بیشتر در آهنگها نواخته می‌شود؛ هر چند دیگر دختركان سیاه چشم تركمن را چندان انس و الفتی با آن نیست.

زیرنویس:
1- لغات الترك، ص 746.
2- سنگلاخ، ص 212.
3- مختومقلی، ج 1، ص 38.
4- صاید- همراه، ص 98.
5- اویلانما بایری، ص 328.
6- گوراوغلی، ص 589.
7- مقدمه‌ای بر ادبیات عامیانه تركمن‌ها، ص 106.

مهمترین منابع:

1- مقاله «گییو- گییو، اوغری گییو» امان گلدی خوشاّنوف، تركمن سسی، ش 58، ژوئیه 1996.
2- دائره المعارف ده جلدی تركمنستان، ج 2، ذیل ماده‌ی gopuz.
3- مقدمه‌ای بر ادبیات تركمن‌ها، عبدالرحمن دیه‌جی، انتشارات پژوهنده، تهران 1379.
4- لغات الترك، محمود كاشغری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران 1375.
5- سنگلاخ، میرزا مهدی خان استرآبادی، نشر مركز، تهران 1374.
6- مختومقلی (دیوان 3 جلدی) ج1، انتشارات تركمنستان، عشق‌آباد 1992 م.
7- صایاد- همراه، قابوس، گنبد كاووس، بیتا (چاپ اول)
8- اویلاغابایری، كریم قربان‌نفس، انتشارات تركمنستان، عشق‌آباد 1995م.
9- گؤراوغلی، انتشارات تركمنستان، عشق‌آباد 1990.

شهروز آق آتابای