مسكن به عنوان مهم ترین نیاز بشر از بدو خلقت تاكنون مطرح بوده است. انسانهای اولیه بر حسب غریزه خود غارها را به عنوان مسكن و جان پناه در مقابل تغییرات جوی و فصلی از قبیل سرما، گرما، بارش برف و باران و وزش بادهای شدید و در امان ماندن از حملات حیوانات درنده انتخاب نمودند. بیشتر شدن جمعیت، انسان را مجبور به تفكر كرد تا بتواند مشكل مسكن خود را با استفاده از چوب درختان و سنگ ها تا حدودی برطرف نماید. گسترش جمعیت و پراكنده شدن انسان ها در موقعیت های جغرافیایی مختلف ذهن انسان را بر آن داشت تا با توجه به موقعیت اقلیمی منطقه مسكونی متناسب با شرایط آن منطقه بسازند. با بیشتر شدن جمعیت انسان ها قومیت و طوایف مختلف نیز بوجود آمدند.
قوم تركمن نیز یكی از این اقوام می باشد. اكثریت قوم تركمن دامداری را به عنوان خود انتخاب نمودند. داشتن خانه های ثابت برای قوم تركمن كه دامدار بودند و مجبور بودند برای تهیه علوفه و چرای دامهایشان دائما در حال كوچ باشند، مشكلاتی را بوجود می آورد. این مسئله مردان قوم را برآن داشت تا بتوانند با درنظر گرفتن امكانات موجود خود خانه ای طراحی نمایند تا بتوانند بصورت متحرك قابل جابجایی باشد و در حداقل زمان ممكن آن را برپا نمایند و در زمان كوچ نیز براحتی بتوانند آنرا جمع نمایند و كار حمل و نقل آن نیز توسط حیواناتی چون اسب یا شتر امكان پذیر باشد و در عین حال از استحكام زیادی نیز برخوردار باشد تا بتواند در مقابل عوامل جوی همچون بادهای شدید، بارش هایی همچون برف و باران، زمین لرزه ایستادگی نماید و در تابستان و زمستان نیز مورد استفاده قرار گیرد. یكی دیگر از مواردی كه به این نكته دقت زیادی باید می شد در نظر گرفتن فصول، ماه ها، و روزهای سال و طلوع و غروب خورشید بوده است. آنها توانستند با در اختیار داشتن مواد اولیه بسیار ساده همچون چوب درختان و پشم گوسفندان خود خانه ای طراحی و بسازند كه تمامی نیازهای آنان را برآورده نماید به اسم آغاچ اُی ( آلاچیق ). اسكلت آلاچیق بوسیله برش و حالات دادن به چوب درختان و اتصال آنها به شكلی كاملا كارشناسی شده تهیه نمایند. پوشش آنرا نیز با استفاده از پشم گوسفندان و با درست كردن نمدهایی مناسب نقاط مختلف آن تهیه نمایند. استحكامات آنرا نیز بوسیله بافته هایی بصورت فرش و یا جاجیم به شكل نوارهایی پهن و نازك در نظر بگیرند.

اجزای آلاچیق تركمنی (اُی)

اجزای اصلی تشكیل دهنده آغاچ اُی (‌آلاچیق) عبارتند از:

تاریم
قسمت پایین اُی (دیواره) را تشكیل می دهد، تعداد 4 عدد تارم در ساختمان آلاچیق وجود دارد. هر 1 تاریم از 44 قطعه چوب ( 20 عدد كامل و 24 عدد برش خورده ) تشكیل می شود. قطعات چوب بوسیله پوست شتر (ناحیه گردن) با سوراخ كردن آنها بصورت ضربدری ( آكاردئونی ) بر روی همدیگر گره زده می شوند، چوبها به گرد این محور قابل چرخش بوده و تمامی قطعات نیز براحتی باز و بسته می شوند و با باز شدن آنها اشكالی بصورت لوزی بوجود می آید. تاریم ها را بوسیله طنابی به همدیگر می بندند و از اتصال آنها فضایی استوانه ای به قطر 5/5 متر و محیط 16 متر، شكل می گیرد. در قسمتی از تاریم ها كه به در متصل می شوند، قطعه ای كه به در وصل می شود.
از دیگر چوبها ارتفاعی مختصر بلندتر دارد، بلندی ارتفاع آن نیز به خاطر آن است كه تا بتواند تكیه گاهی محكم برای در باشد. ارتفاع تاریم ها در حالت جمع شده 20/2 سانتیمتر و در حالت باز شده ( حالت برپا كرده ) حدود 70 /1 سانتیمتر می باشد.

اوق
چوبهایی به شكل كمانی در حدود 60 عدد كه نوك آنها تراش خورده و انتهای آنها پهن تر است. دارای 2 سوراخ می باشند كه طنابهای نسبتا نازك پشمی به آنها متصل می باشند. قسمت نوك اوق ها درون سوراخهایی كه دور توینوك وجود دارد قرار می گیرند و قسمت دیگر آن به قسمت بالای تاریم ها كه نقطه اتصال دو قطعه می باشد و شكل 7 را تشكیل می دهد، بوسیله طنابهایی انتهای اوق ها گره زده می شود. 4 عدد از اوق ها بالای قسمت سوراخ های طاق در ورودی آلاچیق قرار می گیرد. اوق ها به همراه توینوك، فضای گنبدی اُی را شكل می دهند.

توینوك
قسمت بالای دایره ای شكل آلاچیق می باشد، كه حالت پنجره و یا هواكش را نیز دارد. این قسمت از 3 تعداد چوب قوس دار ساخته می شود و از قسمت بیرونی شكلی برآمده را تشكیل می دهد. در محل توینوك سوراخ هایی تعبیه شده است كه اوق ها درون آنها جای می گیرند.

ایشیك
عبارت است از 2 قطعه چوب بلند به ارتفاع در كه قسمت بیرونی آن دارای شیاری می باشد كه 4 قسمت انتهایی تاریم ها در درون آن شیارها قرار می گیرد و بوسیله طناب به در بسته می شود ، 2 قطعه چوب نسبتا پهـن نیــز در قسـمت بالایـی (طاق) و یكی دیگر نیز در كف قرار می گیرد. در طرفین این چوبها سوراخی وجود دارد كه برآمدگیهای قسمت بالایی و پایینی در، درون آن قرار می گیرد. جنس در از تخته های پهن می باشد كه معمولا از چوب درخت توت یا نراد بوده است.

قامیش
عبارت است از 2 تكه نوار پهن به ارتفاع حدود 70/1 سانتیمتر است كه با برش دادن نی بصورت قدی و پنج بافتن آن به شكل حصیر تهیه می شود. قامیش به دور تاریم ها كشیده می شود. قامیش تكه سومی نیز دارد، كه طولی در حد فاصله باقیمانده میان دو قامیش دیگر دارد، از این قامیش در مواقعی كه هوا سرد است استفاده می شود و در مواقعی كه هوا گرم است با برداشتن آن، هوا درون آلاچیق جریان می یابد.

كچه
پوشش نمدی آلاچیق را گویند كه به 3 قسمت تقسیم می شود.
الف) نمدهایی كه روی تاریم ها را می پوشانند و 4 عدد هستند. این نمدها مستطیل شكل می باشند و دورلوق نام دارند.
ب) اوزوك تكه هایی ذوزنقه شكل نمد، كه تعداد آن 2 عدد است و بر روی اوق ها كه شكلی گنبدی شكل به خود گرفته اند، انداخته می شود.
ج) آخرین قطعه از این پوشش كه به شكل دایره است سرپیك می گویند. سرپیك در قسمت تاج آلاچیق كه توینوك در آن قرار دارد سوار می شود، عرض سرپیك در حدود 20 الی 30 سانتیمتر از توینوك بیشتر می باشد و دور آن تعدادی طناب نصب می شود تا به تاریم ها بسته شود تا وزش باد نتواند آنرا از جا بكند. طراحی و ساخت نمدها به عهده زنان قوم تركمن می باشد.

دورلوق یاقا
نواری پهن به عرض 30 سانتیمتر و طول 16 متر. در دو طرف آن طناب هایی وجود دارد كه بوسیله آنها دورولق یاقا را در قسمت بالایی تاریم ها محكم می بندند (دورلوق یاقا به عمود ایستادن و منظم تاریم ها كمك می كند. )

بیل یوپ
بیل یوپ نیز نواری است به طول 16 متر، اما با پهنایی بیشتر از دورلوق یاقا، بیل یوپ وظیفه كمربند این خانه چوبی را به عهده دارد تا بتواند وزن قسمتهای دیگر را كه بر روی تاریم ها سوار می شوند و فشار آنها مستقیما به تاریم ها وارد می شود را تحمل نموده و در برابر بادهای شدید نیز مقاومت نماید.

دوزی
دو قطعه نوار باریك و جاجیم بافته است كه بوسیله آنها فاصله تك تك اوق ها را با چرخاندن دور آنها تنظیم كرده و محكم می بندند. مانع متلاشی شدنشان در موقعی كه نمد اوزوك را سوار كردن شود.

تارپ یاپار
قطعه ایست تشكیل شده از نمد و حصیــر، نمــد را بــر روی حصیر می دوزند كه استحكام پیدا كند و بتواند مانع ورود بادهای سرد زمستانی بداخل آلاچیق شود.

اورقان
طنابی است كلفت از جنس پشم كه در مواقعی كه بادهای بسیار شدید می وزد از آن استفاده می كنند. طناب را از بالای سقف آلاچیق عبــور داده و توســط 2 عدد پایه چوبی به زمین وصل می شود.

قازیق
میخ های چوبی كوچك هستند كه از آنها نیز در مواقع وزش بادهای شدید استفاده می شود. آنها را در كنار تاریم ها به زمین می كوبند و بوسیله طنابهایی آنها را به تاریم ها می بندند.

كاركرد رصدخانه ای اُی تركمن
ساختمان آلاچیق تركمن به قدری دقیق و حساب شده طراحی شده است كه نشان از اوج دقت و ارزش زمان در زندگی این قوم می باشد.
تعداد قطعات به كار رفته در این ساختمان، جهت و سمت برپا كردن آلاچیق، داشتن حالت نیمكره ای ساختمان كه شكل رصدخانه را دارد دلیل بر این ادعا می باشد. (ساختمان رصد خانه های امروزی نیز به شكل نیمكره طراحی می شود.)
چهار تكه بودن تاریم ها نشان 4 فصل بودن سال است. تعداد 60 عدد بودن اوق ها و تنظیم آنها به مقدار 6 درجه نیز روزهای سال را نشان می دهد. در زمان برپا كردن آلاچیق سمت آن دقیقا به سمت جنوب باید باشد. جهت بوسیله در، مشخص می شود یعنی جهت در حتما باید به سمت جنوب باشد.
در فصل بهار خورشید درست از قسمتی كه دو عدد تاریم به هم وصل می شود، طلوع می كند و درست در قسمت مقابل و در همان زاویه غروب می كند. به تدریج كه به تابستان نزدیك تر می شویم طلوع و غروب خورشیــد به سمــت شمال ادامـه می یابد.
در مدت سه ماه خورشید بیشترین مسافت ممكن را طی می كند و به شمالی ترین نقطه كه می تواند طلوع و غروب كند، می رسد. فاصله ای كه در این مدت طی كرده است به 5 عدد از شبكه های یك تاریم می رسد، یعنی در هر 18 روز یك شبكه را طی می كند و در این فاصله بین اولین طلوع فروردین تا اولین طلوع تیر ماه، طلوع و غروب خورشید سی درجه تغییر مسیر می دهد. از اول تیر ماه طلوع و غروب خورشید دوباره به سمت جنوب تغییر مسیر می دهد. اول تیر ماه طولانی ترین روز سال و كوتاه ترین شب سال را شاهد خواهیم بود. در اول مهر ماه طلوع و غروب خورشید به میانی ترین نقطه آلاچیق می رسد و این بار به سمت جنوب ادامه مسیر می دهد و این بار نیز پس از 90 روز به نهایی ترین قسمت جنوبی كه خورسید طلوع و غروب می كند می رسد. این بار خورشید 30 درجه به سمت جنوب تغییر مسیر داده است. از آخرین روز بهار تا آخرین روز پاییز خورشید 60 درجه مسیر خود را تغییر می دهد. شب یلدا نیز آخرین و طولانی ترین شب سال درست آخرین شب فصل پاییز است. پس از آن به مرور طول روزها بیشتر و شب ها ها كوتاه تر می شود. در اول دی ماه دوبـاره خورشیــد به سمت شمال بــر می گردد.
این معلومات بسیار ارزشمند را قوم تركمن با دقت در تغییر فصول سال، جهات طلوع و غروب خورشید، كوتاه و طولانی شدن شب و روز توانسته اند كسب نمایند و با در نظر گرفتن این تغییرات و شرایط زندگی خودشان كه همان كوچ نشینی و دامداری بوده است، توانسته اند خانه ای بسیار دقیق و حساب شده را طراحی و بسازند تا بتوانند در اسرع وقت خانه را بر پا كنند و هر وقت هم خواستند همان خانه را جمع كرده و توسط دو شتر به هر كجا كه كوچ كردند ببرند و دوباره در همان خانه سكونت گزینند و هم بتوانند به سادگی با دقت در مسیر طلوع و غروب و تابش نور خورشید از موقعیت زمانی خود آگاه باشند. در دوره ای طولانی تركمن ها آموختند تا از اُی خویش برای رصد مكان ستارگان و تعیین جهت و ساعت روز استفاده كنند.

تهیه و تنظیم : سلیمان كاملی كم - دانشجوی كارشناسی معماری

منابع
1- تركمن های ایران، محمد رضا بیگدلی، انتشارات پاسارگاد تهران 1365
2- آلاچیق تركمن، سید علی اصغر شریعت زاده، میراث فرهنگی 1366

به نقل از وبلاگ مجله ترکمنی میراث آنلاین