در بین‌ تركمنها ضرب ا‌لمثل‌ معروفی‌ هست‌ كه‌ می‌گوید: «ییلینگ‌ گله‌نی‌ نوروزدان‌ بللی» یعنی نوروز فرا رسیدن‌ سال‌ نو را نوید می‌دهد. این ضرب‌المثل نشانگر اهمیت والای عید نوروز در بین تركمن‌هاست. نوروز، رسم و آئینی كهن و از دوران پیش از تاریخ در میان مردم ایران منجمله تركمن‌ها نیز شناخته شده بود. نوروز با طلوع خورشید در نخستین روز بهاری آغاز و به عنوان"تأزه ییل" جشن گرفته می‌شده است. جشن‌ها و اعیاد در بین تركمن‌ها به مناسبت‌های گوناگون از ویژگیهای خاصی برخوردارند و می‌توان آنها را به چند دسته تقسیم كرد:
1- اعیاد تاریخی مانند عید نوروز
2- اعیاد دینی و مذهبی مانند عید قربان، عید فطر، میلاد رسول‌الله (ص) كه در آن به ضیافت و مولودخوانی می‌پردازند، جشن"آق آش" به هنگام رسیدن به سن مبارك پیامبر اكرم(ص) یعنی شصت و سه سالگی
3- جشن فصلی و دهقانی مانند "جشن گندم"
4- جشن‌های خصوصی و خانوادگی مانند عروسی، تولد نوزاد، ختنه‌سورانی، بازگشت از زیارت خانه خدا و ...

خاستگاه و پیشینه‌ی تاریخی نوروز
بدون شك نوروز یك آئین كهن‌سال همگانی و مربوط به دگرگونی طبیعت از حالتی به حالتی دیگر و پایان‌ یافتن دوره‌ی خلقت به ویژه آفریده شدن بنی بشر است كه براساس اعتقادات همة ادیان الهی مظهر صفات آفریننده جهان است. در این روز آنگاه كه آفتاب به برج بره انتقال می‌یابد و فصل بهار شروع می‌شود، روز نویی از سال جدید نیز آغاز می گردد. "قدیمی‌ترین نشانه‌های جشن سال نو، به نخستین خاندان سلطنتی اور و به هزاره‌ی سوم قبل از میلاد مربوط می‌شود كه در طی آن، ازدواج مقدس میان"الهه‌ی آب" و "خدای باروری" انجام می‌گرفته و كاهنه‌ی معبد نقش الهه را برعهده داشته است. در این مراسم شاه ، نقش"خدای باروری" را برعهده داشته است. این جشن در اصل به مناسبت پیروزی"انا" یا "انكی" بوده است. این آئین یا همراه با كوچ بومیان نجد ایران به بین‌النهرین به آن سرزمین رفته و یا تحت تأثیر آیین‌های سومری، هم‌زمان در سراسر منطقه وجود داشته است. در دوران باستان دو عید بزرگ وجود داشت، یكی"عید آفرینش" در آغاز پاییز و دوم"عید باززایی و بركت بخشی" در آغاز بهار، عید باززایی در واقع به"دوموزی" خدای شهید شونده‌ی سومری مربوط بود. این ایزد در پایان هر سال كشته و در سرسال نو دوباره متولد می‌شد و زایش دوباره‌ی او را جشن می‌گرفتند، چون با زایش او گیاهان و دانه‌ها می‌روییدند. آئین ایزد شهید شونده"دو موزی" و همسر او « آننا» از هزاره‌ی سوم پیش از میلاد مسیح در بین‌النهرین وجود داشت و زنده شدن دوباره‌ی "دوموزی" در واقع جشن آغاز سال نو به حساب می‌آمد (1)". واریانت تركی دو موزی (ایزد سومری) "تموز" و واریانت تركمنی آن "توموس" (تومیس) است.
*تموز: نام یكی از ماههای تركی است. 10 تیر تا 10 مرداد . (فرهنگ لغت تركی به پارسی، تألیف ابراهیم اولغون، صفحه 445).
*تابستان = تومیس(فرهنگ قاضی، فارسی ـ تركمنی، تألیف حاج‌مراد دوردی قاضی، صفحة 202، انتشارات گلنشر، مشهد، 1382)
واژه‌ی توموس(تومیس) به شكل"تموس" وارد زبان آشوری نیز شده است و در بین آشوری های رضائیه(روستای یورغان لو) نام یكی از ماههای سال است (نگا، مرتضی هنری، آئین‌های نوروز 1353، صفحه‌ی 5، ناشر: مركز مردم‌شناسی ایران).
*واریانت‌های آننا (الهه سومری) در زبان تركمنی عبارتند از: إنه، آننا، ننه، إمه و در تركمنی نیز همانند زبان سومری در دو معنی"خدا" و "مادر" به كار می‌رود. معنی اول این واژه (خدا) در كلمات تركیبی تركمنی "آنناگونی" (روز خدا=روز پرستش خدا= روزه جمعه) و "آننا قولی" (بنده‌ی خدا) و اسامی تركیبی دیگر، حفظ شده است.
*جمعه= آنناگونی (فرهنگ قاضی، فارسی ـ تركمنی، 1382، صفحه‌ی 269)
"در تورات می‌خوانیم كه خداوند آسمان و زمین و همه‌ی موجودات و مخلوقات آن را در شش روز آفرید و روز هفتم از كار آفرینش فارغ شد و استراحت گزید و آن روز را مبارك خواند و تقدیس نمود، زیرا در آن روز آرام گرفت. این اشارات تورات درباره‌ی اوقات عالم خلقت در قرآن مجید نیز یاد شده است (سوره‌ی اعراف‌ آیه‌ی 54 و سوره‌ی یونس آیه‌ی 3 و سوره‌ی هود آیه‌ی 4 و سوره‌های فرقان و سجده و قاف كه در هر شش جا آیه‌ها با همدیگر نزدیكی و هماهنگی دارند). در آیه‌ی 54 سوره‌ی اعراف می‌فرماید: بدرستی كه پروردگار شما آنچنان خدایی است كه آفرید آسمانها و زمین را در شش روز، پس بر تخت جای گرفت. بر تخت نشستن یا در تخت جای گرفتن خداوند، یادآور روز هفتم در تورات است كه خدا از كار آفرینش بیاسود، به طوری كه از آیه‌های دیگر برمی‌آید، حضرت حق در روز ششم آدمیان را آفریده و در روز هفتم برتخت نشسته است. بر تخت نشستن حضرت باری جلّ و علا پس از روز ششم، یادآور همان روز نوروز است كه روز آسایش و جشن و شادی است. علامه مجلسی در كتاب السماء والعالم از امام جعفر صادق(ع) یاد می‌كند كه فرموده است: "جشن نوروز برای آفریده‌ شدن آدمیان است". كوتاه سخن اینكه همه گفته‌ها و نوشته‌ها، هماهنگ با هم نوروز را جشن پایان روزهای ششگانه آفرینش و به ویژه جشن زایش و پیدایش آدمیان نشان می‌دهد. بدین توضیح این جشن وابسته به همدلی مردم جهان است و شاید امتیازی كه برای ایرانیان متصور است آنست كه به حول و قوه‌ی الهی توانستند پیش از بسیاری از ملل دیگر عالم آن را درك كنند و به گونه‌ی خاص خویش برای شكر‌گزاری از نعم ایزدی بكوشند" (رضا شعبانی،‌ آداب و رسوم نوروز، صفحه 51 ـ 54). اكثریت زبان ‌شناسان و محققان زبان سومری را همانند زبان تركمنی و دیگر زبانهای تركی"التصاقی" و در خانواده زبانی اورال ـ آلتایی داخل نموده و در مواردی آنرا پیش ترك نامیده‌اند " فریتس هومل" ،سومرشناس آلمانی درباره سومریها می‌‌نویسد: شاخه‌ای از اجداد باستانی اقوام ترك در حدود سالهای 5000 قبل از میلاد از وطن خود در آسیای مركزی حركت كرده و به آسیای مقدم آمده و سومری‌ها را پدید آورده‌اند. این دانشمند، سومری‌ها را با تركان آسیای مركز خویشاوند می‌داند" (نگاهی نوین به تاریخ دیرین تركمنهای ایران، محمد رحمانی‌فر، نشر اختر، تبریز، زمستان 1379)
*در زبان تركمنی قدیم: سو = آب یا نهر؛ مِر= بین ( بین‌النهرین = سومر) نوروز در فرهنگ قوم تركمن از كهن‌ترین زمانها شناخته شده بود، "پیش از وام‌گرفتن سال شمار مصری، نوروز در اول تیرماه یعنی آغاز تابستان بود و به تدریج تغییر یافته است، تا اینكه در زمان ملكشاه سلجوقی كه از سلاطین تركمن بود، تقویم ایرانی اصلاح شد و نوروز به طور اساسی به اول حمل بازگشت." (گاه‌شماری و جشنهای ایران، دكتر ذبیح‌الله صفا، شورای فرهنگ و هنر)
"ملكشاه سلجوقی در سال 467 قمری به هشت تن از اخترشناسان و ریاضی‌دانان بزرگ زمان خود، از جمله حكیم عمرخیام نیشابوری، مأموریت داد تا گاه شماری ایران را اصلاح كنند، این گروه نوروز را در اول بهار قرار دادند و جایگاه آنرا برای همیشه ثابت نگه داشتند از آن پس تقویم جلالی یا ملكی در ایران رواج یافت و نوروز بر اول بهاروماه فروردین پایدار شد. (2)

مقدمات نوروز (پیشواز)
اسفند ماه در شمار روزهای مقدماتی است كه برای سال نو تداركاتی دیده می شود ، همانند خرید لباس و تهیه شیرینی و آجیل ، برنج ، روغن و خانه تكانی و شستن فرشها و رنگ زدن خانه و مرمت خرابیهای جزیی ، درست كردن سبزه ، تزیین كردن حیواناتی چون اسب (درست كردن نمد رنگین ، پیشانی بند با نقش و نگارهای بسیار زیبا برای اسبان) و آویختن زنگوله به گردن گوسفند كه فرا رسیدن سال نو را نوید می دهد ، نظافت در و دیوار و پنجره و آماده كردن ظروف غذاخوری و غیره پس از تمیز كردن خانه و تعویض فرشهای كهنه با نو ، نخ سفید و سیاه را با هم بافته و در میانه ی آنها اسپند، نظر چشم، مونجوق (منجوق)، نمك ، داغدان (نوعی چوب كه در نزد تركمن های قدیم مقدس بوده است) قرار داده و در بالای درب ورودی آویزان می كنند. چندین تنور نان پخته و یك جفت قرص نان كوچك را با نخ سفید و سیاه به دیوار اتاق می آویزند . آب انبار و بشكه ها را پر از آب می كنند همه اینها نشانه بركت می باشد. قبل از فرا رسیدن سال نو در روزهای پنج شنبه و جمعه برای شادی روح اموات، خیرات و صدقات به همسایه ها می فرستند . زیرا معتقدند كه روح مردگان به خانه های خود باز می گردند و اگر جایگاه خود و فرزندانشان را پاك و پاكیزه ببینند و بوهای خوش استشمام كنند ، شاد و خوشوقت شده و بازماندگان خود را دعا می كنند و گرنه افسرده و غمگین باز می گردند. به همین علت چند روز مانده به نوروز «عود» در خانه ها می سوزانند.

تحویل سال
برگزاری عید نوروز و به استقبال سال نو رفتن در بین تركمن ها، بیانگر توجه خاص آنان به این جشن است . قبل از تحویل سال ، زنان به پختن نان و شیرینی های محلی و ... از قبیل بیشمه ، بورك ، قاتلاما ، پتیر ، پسیق و «سمنو» مشغول می شوند.

آغاز تحویل سال
چراغها را روشن كرده و پنجره ها را باز می كنند تا هوای تازه بهاری داخل شود و بركت افزون تر شود و بزرگ خانواده ، قرآن را بوسیده و تلاوت می كند تا سال جدید سالی پربار و بركت و همراه با تندرستی و خوشی و موفقیت آمیز باشد ، و در خاتمه تلاوت قرآن كریم و دعای خیر ، بقیه اعضای خانواده دستها را به محاسن كشیده «آمین» می گویند.
در این روز تمامی اعضای خانواده غسل كرده و لباس نو می پوشند و دو ركعت نماز شكر به جای می آورند. خانواده ها در آغاز سال نو به زیارت قبور می روند و با قربانی كردن گوسفند و دادن صدقه و شكرانه از خداوند طلب حاجت می نمایند . تركمن ها نوشیدن از آب اولین باران نوروزی را نكو و آنرا نشانه ی سلامتی و خوش یمنی می دانند . اگر زنی در این روز فرزندی ذكور به دنیا بیاورد نامش را «نوروز» ، «نوروز گلدی» ، «یاز گلدی» ، «یاز بردی» ، «یاز جان» و ... ، و اگر دختر بود «تازه گل» ، «گل بهار» ، «ایلكی آی» ، «گل جهان» ، «یاز گل» ، «اوغون یاز» و ... می گذاشت. ضمنا یك سری از آداب و رسوم كه از دورانهای قبل به یادگار مانده و در حال حاضر كمرنگ شده ، عبارتند از : اسبدوانی، كشتی گیری، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، مسابقه خروس جنگی و شاخ زنی میش ها، تاب بازی بچه ها و دید و بازدید برای تبریك عید و اجرای بازیهای مختلف در بین جوانان تركمن مانند : «مونجیق آتدی = انداختن دانه ی منجوق» مرسوم می باشد، كه در ارتباط با نوروز می باشد. به این ترتیب كه دختران جوان جمع می شوند و منجوق های خود را كه با علامتی مشخص شده است، یك به یك در یك ظرف پر از آب می اندازند. دختری كه ظرف حاوی منجوق را نگهداشته، ظرف را بالای سر دخترها برده و منجوق ها را با هم قاطی می كند و یك بند شعر می خواند و آنگاه یكی از منجوق ها را از ظرف بیرون می آورد . منجوق متعلق به هر دختری باشد معنی آن بند شعر گفته شده را در ارتباط با او قلمداد می كنند . برخی از بندهای اشعار«مونجیق آتدی» (به نقل از نشریه یاپراق ، شماره 10 ، تابستان 79 ، صحفه 11 تا 12 ، مقاله «نوروز در تركمنستان» نویسنده : دكتر رخشنده)

تركمنی : ترجمه فارسی
نوروز گلدی بو گیجه : امشب نوروز فرا رسید
قیزلار آتارلار بیجه : دختران طالع شان را می آزمایند
كمینگ بیجه سی چیقسا : طالع هر كسی در آید
بیریگی سن «نوروز كؤجه» : نصیبش یك ملاقه «كاشه نوروزی»
باشلاندی قیزلار باشلاندی : شروع شد دخترها شروع شد
كأسأ مونجیق تاشلاندی : منجوق به كاسه انداخته شد
سؤز آیدیجی گلیپدیر : خواستگار آمده است
بویداشینا بووشلاندی : به دوستش مژده داده شد
قاینادارلار سمنی : سمنو را می جوشانند
توربا دؤرتدیم تمنی : سوزن (جوال دوز) را در توبره فرو كردم
بیلدیم آیرالیق اكن : فهمیدم جدایی است كه
همه دردلنگ یامانی : از همه دردها بدتر است
نوروز گلدی یاز گلدی : نوروز آمد بهار آمد
قارغا گیتدی غاز گلدی : كلاغ رفت و غاز آمد
جمله جهان لاله زار : تمام جهان لاله زار
آیدیم گلدی ساز گلدی : آواز آمد ساز آمد

تركمن ها غیر از عید سعید قربان و عید فطر به عید باستانی نوروز از قدیم الایام علاقه خاصی داشتند به طوریكه در اشعار شاعران كلاسیك، فرا رسیدن «نوروز» و جان گرفتن دوباره ی طبیعت، منعكس شده است. شاعران نامدار و پر آوازه ای چون «مختوم قلی فراغی» ، «شیدایی» و ... درباره نوروز و طبیعت، به عنوان همدم انسان اشعاری سروده اند. این اشعار، بینش عمیق عرفانی و فلسفی آنان را نسبت به انسان و جهان طبیعت آشكار می سازد.
برتراند راسل اذعان می كند كه : «علم در آغاز ، مرهون وجود كسانی بود كه عاشق جهان بودند ، آنان زیبایی طبیعت ، جمال نسیم و كوه ها و دشت ها را ادارك می كردند و چون عاشق آن ها بودند، فكرشان معطوف آن ها بود و می خواستند آن ها را بهتر از آن چه از یك تفكر ساده و سطحی فهمیده می شود ، بشناسند.» متأسفانه با پیشرفت علم ، انگیزه ی عشق در مواردی به تدریج ضعیف شده و انگیزه ی قدرت ، مقام سركردگی می یابد . مرد علم در سلوك عشق به طبیعت ، مأیوس و ناكام می شود، بیرق طغیان بر می افرازد و عاصی طبیعت می گردد (برتراند راسل ، جهان بینی) پیام حكمت الهی به علوم و فن آوری جدید این است كه بار دیگر به مبادی مابعدالطبیعه ی جهان توجه كند و با توجه به بینش الهی نسبت به جهان، قدرت تصرف در طبیعت را مهار كند و آن را در راه سعادت واقعی بشر به كار گیرد . در اینجا شعری از شاعر نامی تركمن «مختوم قلی فراغی» در وصف نوروز به نام «جهان پیدا» را تقدیم می كنیم:

«جهان پیدا»
گلسه نوروز عالمه ، رنگ قیلار جهان پیدا
ابرلر آواز اوروپ ، داغ قیلار دومان پیدا
بی جان لار جانا گلیپ ، آچارلار دهان پیدا
گؤگرمه دیك گیاه لار ،گؤگریپ روان پیدا
ادرلر حیوانات غا هم سود و زیان پیدا
یر یوزونه یاییلیپ ، یؤریرلر نهان پیدا
بو بسته دهان قوشلار قیلارلار زبان پیدا
چول طارافین برك ادیپ ،در آچار سووا خرچنگ
زمین سبزه زار اولوپ ، تنیندن آیریلار زنگ
جنبنده لر مست اولوپ ،گؤیأ ایچمیش عرق بنگ
هر اشیانینگ اؤزونه اؤز آوازی بولار گنگ
سبزه ایچره ساندیواچ یوز دیلده قیلار آهنگ
زمین اخضر پوش اولوپ ، گل بیتیرمیش رنگ به رنگ
خورشا گلیپ ، عالم ، قیلارلار فغان پیدا
سرود صدا بیرله ، جهان یوزی آباد دیر
اولما سرودا مغرور ، پایانه سی بی باد دیر
حق عشقیندا زنده جان ، بیلینگ ، باقی هیهات دیر
هر تنده كه عشق اولماز ، روز ازل ممات دیر
یاز اوتینچأ یر و گؤك ، گوندن – گونه زیاد دیر
بیر حشری قیامت دیر بر یومی عرصات دیر
دهر ایچره بولار هر دم ، جهان ایچره جان پیدا

منابع:
1. رضا شعبانی : آداب و رسوم نوروز ، 1378 ، صفحه 4 تا 6 ، به نقل از دكتر مهرداد بهار
2. علی بلوكباشی : نوروز ، خاستگاه و پیشینه ، صفحه ی 32
3. مرتضی هنری : آئین های نوروزی ، 1353 ، ناشر : مركز مردم شناسی ایران
4. ابراهیم اولغون ، جمشید درخشان : فرهنگ لغت تركی- فارسی ، آنكارا- 1970
5. مراددردی قاضی : فرهنگ قاضی ، فارسی- تركمنی ، انتشارات گلنشر ، مشهد 1382
6. محمد رحمانی فر : نگاهی نوین به تاریخ دیرین تركهای ایران ، نشر اختر ، تبریز ، 1379
7. دكتر ذبیح الله صفا : گاهشماری و جشنهای ایران ، شورای فرهنگ و هنر
8. دكتر رخشنده : نوروز در تركمنستان ، نشریه یاپراق ، شماره 10 ، تابستان 1379
9. دیوان مختوم قلی فراغی (عارف شهیر تركمن)
10. مراددردی قاضی : تركمن فولكوری (آِدیم لار ، لأله ، هوودی) ، عشق دانش - 1381
11. قربان صحت بدخشان : سیری در ادبیات شفاهی تركمن ، گنبد قابوس ، 1379

ملاعاشور قاضی
بی بی مریم شرعی
برگفته از سایت دانشجویان و دانش آموختگان ترکمن

لینک های مرتبط:
عید نوروز در ترکمنستان
مونجوق آتدی لار
مونجوق آتدی لار 2