دوره تسلط ادبیات قبچاقی (قرون 7 و 8 و 9 ه.ق)

دشت قبچاق منطقه ی وسیع خوارزم، شمال قفقاز و دشت های جنوب روسیه را در بر می گرفت و چون محل حکومت جوجی، یکی از چهار پسر چنگیز بود، به منطقه ی آلتون اردو - اردوی طلایی- نیز شهرت داشت.
ادبیات قبچاقی غیر از دشت قبچاق در مصر و سوریه نیز رایج بود، چرا که ترک های قبچاقی در این مناطق اکثریت داشتند. آثار مشروحه ی زیر نشانگر ویژگی های زیانی، قومی، اجتماعی و مذهبی ادبیات قبچاقی است.

1- محبت نامه ی خوارزمی: این کتاب در قالب مثنوی و به سال 731 ه.ق در حوضه ی رود سیحون به اتمام رسید. از این اثر دو نسخه در موزه ی بریتانیا موجود است، یکی به خط عربی و یکی به خط اویغوری.
محبت نامه متضمن 11 نامه است که خوارزمی بنا به خواست یکی از امرای آلتین اردو / اردوی طلایی به نام محمد خوجا بیک نوشت و به خود او تقدیم کرد.
خوارزمی علاوه بر خوارزم در مصر نیز شهرت داشت چنان که سیف سرائی شاعر قبچاقی دربار مملوک مصر برای یکی از غزل های او نظیره ای ساخته است.

2- نهج الفرادیس: اثر محمود فرزند علی است که در (کردر) واقع در خاور اورگنج قدیمی زاده شد. وی این کتاب را در سال 1342 میلادی / قرن 8 ه.ق در موضوع مسائل اخلاقی و دینی به پایان برد. زبان کتاب، تعلیمی، ساده و به لهجه ی ترکی خوارزمی، مخلوطی از لهجه های کاشغری، قبچاق و اوغوز است.
از این کتاب دو نسخه موجود است. یکی در استانبول که در سال 741 ه.ق و دیگری در موزه ی شرق بریتانیا به سال 792 ه.ق نوشته شده است.

3- رونق الاسلام: رونق الاسلام اثری است منظوم که در قرن 9 ه.ق توسط شیخ شریف خیوه ای برای تعلیم به مردم ترکمن، سروده شد و یکی از بهترین نمونه های لهجه ی ترکی- ترکمنی مشترک آسیای میانه است.

دوره ی تسلط ادبیات جغتایی (قرن 10 ه.ق)

از قرن 15 میلادی / 9 ه.ق به بعد سه زبان کتابت در آسیای میانه پدید آمد.
1- ترکی شمالی: بر اساس ادبیات قبچاق
2- ترکی شرقی: بر اساس لهجه های مردم آسیای میانه
3- ترکی غربی: بر اساس لهجه های اوغوز

ترکی شرقی را به مناسبت نام جغتای فرزند دوم چنگیز خان که در آن منطقه حکومت داشت، ترکی جغتایی نامیده اند.
ادبیات جغتایی از زمان امیر تیمور پدید آمد و با ظهور شاعر بلند پایه ای به نام امیر علیشیر نوایی - وزیر سلطان حسین بایقرا، حاکم هرات- (884 ه.ق / 1441 م – 906 ه.ق/ 1501 میلادی) به کمال رسید و زبان ادبی این منطقه شد.
نوایی سرآمد شعرای زمان خود بود و زبان های فارسی، عربی را مانند زبان ترکی به خوبی می دانست. نوایی در کتاب مجالس النفایس، که می توان آن را اولین تاریخ ادبیات ترکی شرقی دانست، از 300 شاعر ترک زبان نام برده است که گروهی از آنها به فارسی هم شعر گفته اند.
در رواج و تکامل ادبیات جغتایی فرمانروایان آسیای میانه نیز سهم به سزایی داشتند، چرا که بسیاری آز آنها خود شاعر بودند و از شاعران چه از لحاظ مادی و چه از لحاظ معنوی حمایت می کردند.