همه‌ی‌ ما در گفتگوهای‌ روزمره‌ی‌ خود، عبارتهای‌ مصطلحی‌ نظیر «مبارك‌ باشد»، «خسته‌ نباشید»، «دستتان‌ درد نكند» و ... را در حالات‌ و موقعیتهای‌ گوناگون‌ برای‌ ابراز احساسات‌ درونی‌مان‌ نسبت‌ به‌ اطرافیان‌ خود و گاه‌ جهت‌ آغاز ارتباط كلامی‌ بكار می‌بریم‌، به‌ طور مثال‌ در زبان‌ تركمنی‌، چنین‌ ضرب‌المثلی‌ وجود دارد:
بای‌ بیر تأزه‌ دون‌ گیسه‌، «قوتلی‌ بولسین‌» دییرلر،
غریب‌ تأزه‌ دون‌ گیسه‌، «نیردن‌ آلدینگ‌؟» دییرلر.
ترجمه‌:
اگر ثروتمند لباسی‌ نو بپوشد، می‌گویند: «مبارك‌ باشد»; اما اگر فقیر لباس‌ نو بپوشد، می‌گویند: «از كجا گرفته‌ای‌؟»
برخی‌ از عبارتهای‌ مصطلح‌، جوابی‌ درخور دارند كه‌ همواره‌ در پاسخ‌ گفته‌ می‌شود. مثلا: در جواب‌ «خسته‌ نباشید» می‌گویند: «سلامت‌ باشید».
اینگونه‌ عبارات‌ مصطلح‌ در تمامی‌ زبانها شایع‌ می‌باشند و اشخاص‌ در برقراری‌ روابط اجتماعی‌ از آنها سود می‌جویند; چرا كه‌ این‌ عبارات‌، عمل‌ نخستین‌ دیدار و نیز صمیمبت‌ با مخاطب‌ را تسهیل‌ می‌نماید.
زبان‌ تركمنی‌، از حیث‌ داشتن‌ عبارات‌ مصطلح‌ بسیار غنی‌ و ظریف‌ است‌. در زبان‌ تركمنی‌ عبارات‌ فراوانی‌ در حالات‌ و موقعیتهای‌ گوناگون‌ ( چون‌: كار، تجارت‌، تولد فرزند، مرگ‌، عروسی‌، اظهار تشكر، شكار، زراعت‌ و ...) مورد استفاده‌ قرار می‌گیرد كه‌ در زیر، به‌ صورت‌ فشرده‌ به‌ معرفی‌ و توضیح‌ آنها خواهیم‌ پرداخت‌.
گفتیم‌ كه‌ عبارات‌ مصطلح‌ در زبان‌ تركمنی‌ غالباً جوابی‌ مناسب‌ دارند; بر این‌ اساس‌ آنها را به‌ دو گروه‌ عمده‌ می‌توان‌ تقسیم‌ نمود:
الف‌ ـ عبارات‌ دارای‌ جوابهای‌ ثابت‌.
ب‌ ـ عبارات‌ دارای‌ جوابهای‌ عمومی‌.

الف‌:عبارات‌ دارای‌ جوابهای‌ ثابت‌
این‌ گونه‌ عبارات‌ غالباً با جوابهای‌ مشخص‌، ثابت‌ و شناخته‌ شده‌ای‌ پاسخ‌ داده‌ می‌شوند و اهم‌ آنها در ذیل‌ آورده‌ شده‌ و موقعیت‌ كاربردی‌ هر یك‌ از عبارات‌ و نیز ترجمه‌ی‌ تحت‌ اللفظی‌ هر یك‌ از آنها قید گردیده‌ است‌:
ـ به‌ هنگام‌ كار:
ـ آرمانگ‌ (خسته‌ نباشید)
ج‌ ـ بار بول‌. (سلامت‌ باشید.)

ـ به‌ هنگام‌ داد و ستد:
ـ سودا گشاد
ج‌ ـ دولت‌ زیاد.

ـ به‌ هنگام‌ بیان‌ تشكر و امتنان‌:
ـ تانگری‌ یالقاسین‌ (خداوند از گناهت‌ درگذرد)
ج‌ ـ بیله‌ یالقاسین‌. ( از گناه‌ هر دویمان‌ درگذرد.)

ـ به‌ هنگام‌ برداشت‌ محصول‌ (گندم‌ و جو و ...):
ـ خرمنینگا بركت‌ (بركت‌ بر خرمنت‌)
ج‌ ـ عمرینگه‌ بركت‌. (بركت‌ بر عمرت‌).

ـ به‌ هنگام‌ كاشت‌ و كار:
ـ تخمینگ‌ مونگلسین‌ (بذرت‌ هزار شود)
ج‌ ـ دشمنینگ‌ اینگلسین‌. (دشمنت‌ بنالد.)

ـ به‌ هنگام‌ آغاز كار (از قبیل‌ قالیبافی‌، ساخت‌ خانه‌ و...):
ـ ایشینگ‌ ایلریك‌ (كارت‌ به‌ پیش‌)
ج‌ ـ یاشینگ‌ اوزین‌. ( عمرت‌ دراز.)

ـ به‌ هنگام‌ ورود به‌ جلسه‌ی‌ شور و مشورت‌:
ـ مصلحت‌ بیریكسین‌ (مصلحت‌ یكی‌ ]مورد توافق‌[ باشد)
ج‌ ـ دشمنینگ‌ ایریكسین‌. (دشمنت‌ درمانده‌ باشد.)

ـ به‌ وقت‌ بازگشت‌ از شكار:
ـ آو قانلی‌ (شكار خونین‌ باشد)
الف‌ ـ اگر طرف‌ شكاری‌ نزده‌ باشد، می‌گوید:
آو جانلی‌ (شكار جان‌ دارد)
ب‌ ـ اگر موفق‌ به‌ شكار شده‌ باشد، می‌گوید:
یاشینگ‌ اوزین‌ ( عمرت‌ دراز)

ـ به‌ هنگام‌ دیدار دیر هنگام‌ در شب‌:
ـ گیچ‌ یاغشی‌ (دیر بخیر)
ج‌ ـ گلن‌ یاغشی‌ (مهمان‌ بخیر)

ـ به‌ هنگام‌ بدرقه‌ی‌ مسافر:
- یولونگ‌ آچیق‌ (راهت‌ باز)
ج‌ ـ دشمنینگ‌ باسیق‌ (دشمنت‌ منكوب‌)

ب‌:عبارات‌دارای‌جوابهای‌عمومی‌
این‌ عبارات‌ معمولا جواب‌ ثابت‌ و مشخصی‌ ندارند و معمولا با پاسخهای‌ كل‌ شمول‌ و عمومی‌ از قبیل‌ «ساغ‌ بول‌» (سلامت‌ باشی‌)، «تانگری‌ یالقاسین‌» (خداوند از گناهت‌ درگذرد) و ... جواب‌ داده‌ می‌شوند:
ـ به‌ هنگام‌ تبریك‌ خانه‌ی‌ جدید گفته‌ می‌شود:
ـ یورت‌ آلادینگ‌ (جای‌ و مسكن‌ بگیری‌)

ـ به‌ هنگام‌ فوت‌ نوزاد گفته‌ می‌شود:
ـ آخرت‌ بالانگ‌ بولسین‌ (كودك‌ آخرتت‌ باشد)

ـ به‌ هنگام‌ تبریك‌ تولد فرزند گفته‌ می‌شود:
الف‌ ـ اگر پسر باشد: «قول‌ توتدونگمی‌؟ قوتلی‌ بولسون‌» (آیا غلامی‌ گرفته‌ای‌؟ مبارك‌ باشد)
ب‌ ـ اگر دختر باشد: «باییدینگمی‌؟ بختی‌ بولسون‌» (آیا مكنت‌ یافته‌ای‌؟ خوشبخت‌ باشد)

ـ به‌ وقت‌ زاییدن‌ حیوانات‌ خانگی‌ (همانند گاو و...) گفته‌ می‌شود:
ـ هؤوری‌ كؤپ‌ بولسون‌ (همراهش‌ بسیار باشد)

ـ به‌ هنگام‌ عیادت‌ از بیمار و یا كسی‌ كه‌ در رنج‌ و سختی‌ افتاده‌ است‌، گفته‌ می‌شود:
ـ قورقانینگ‌ قوت‌ بولسون‌ (ترست‌ به‌ بخت‌ مبدل‌ شود)

ـ هنگام‌ تحمل‌ رنج‌ و سختی‌ و یا بیماری‌:
ـ آخرت‌ عذابینگ‌ بولسون‌ ( عذاب‌ آخرتت‌ باشد)

ـ به‌ هنگام‌ عرض‌ تسلیت‌ گفته‌ می‌شود:
ـ ایزی‌ یاراسین‌ ( سر بازماندگانش‌ به‌ سلامت‌)
ـ ایمانلی‌ بولسون‌ (با ایمان‌ باشد) و...

ـ به‌ هنگام‌ عرض‌ تبریك‌ گفته‌ می‌شود:
ـ قوتلی‌ بولسون‌ (مبارك‌ باشد)

ـ به‌ هنگام‌ عرض‌ شاد باش‌ گفته‌ می‌شود:
ـ گؤزونگ‌ آیدینگ‌ (چشمت‌ روشن‌).

ـ به‌ هنگام‌ ضرر و زیان‌ مالی‌ گفته‌ می‌شود:
ـ خیرلی‌ چیقداجی‌ بولسون‌ (آنچه‌ از دست‌ رفته‌، خیر داشته‌ باشد)

ـ در مباركباد اسب‌ جدید گفته‌ می‌شود:
ـ قازیغیندا قارریسین‌

ـ در مباركباد عروس‌ جدید گفته‌ می‌شود:
ـ جیلاوینگدا قارریسین‌ (پا به‌ پای‌ هم‌ پیر شوید.)

ـ مهمان‌ پس‌ از صرف‌ طعام‌ غالباً می‌گوید:
ـ قازانانینگ‌ یاشی‌ اوزین‌ (عمر میزبان‌ طولانی‌ باد.)
ـ ساچاغینگا بركت‌ (بركت‌ به‌ سفره‌ات‌)

ـ مهمان‌ هنگام‌ ترك‌ خانه‌ می‌گوید:
ـ اؤیونگ‌ آبادان‌ (خانه‌ات‌ آباد.)

ـ برای‌ بیان‌ تشكر از شركت‌ كنندگان‌ در مراسم‌ عمومی‌ (عروسی‌، عزا و ...) گفته‌ می‌شود:
ـ سیلاغینگ‌ تویونگدا قایتسین‌ (احترامت‌ در عروسی‌ جبران‌ شود.)

ـ هنگام‌ جدایی‌ دو نفر از یكدیگر (كه‌ به‌ صورت‌ اتفاقی‌ همدیگر را ملاقات‌ كرده‌اند) گفته‌ می‌شود:
ـ تویدا ساتاشایلی‌ (در عروسی‌ یكدیگر را ببینیم‌.)

ـ در آغاز هر امر خیری‌ (از قبیل‌ عروسی‌ و ...) گفته‌ می‌شود:
ـ اونگونا باشلاسین‌ (به‌ فرخندگی‌ شروع‌ شود.)
ـ اونگ‌ بولسون‌ (خیر باشد.)

ـ برای‌ بیان‌ تبریك‌ تولد فرزند، غالباً می‌گویند:
ـ یاشی‌ اوزین‌ بولسون‌ ]یا[ یاشی‌ اوزاق‌ بولسون‌ (عمرش‌ دراز باشد.)
ـ صالحی‌سی‌ بولسون‌. (از صالحان‌ باشد.)

ـ به‌ هنگام‌ بدرقه‌ی‌ زایران‌:
ـ یول‌ بولسون‌ (اوغور بخیر)

ـ به‌ هنگام‌ عیادت‌ از بیمار:
ـ سونگی‌ خیر بولسون‌ (عاقبت‌ بخیر)

ـ در هنگام‌ جدایی‌، بدرقه‌ و ...:
ـ ساغلیقدا گؤروشیلی‌ (دیدار به‌ سلامت‌)

ـ فقط به‌ هنگام‌ بدرقه‌:
ـ ساغ‌ آمان‌ بار (به‌ سلامت‌)

ـ فقط به‌ هنگام‌ استقبال‌:
ـ ساغ‌ آمان‌ گلیأرمینگ‌؟ (به‌ سلامتی‌ می‌آیی‌؟)
كه‌ غالباً چنین‌ جواب‌ داده‌ می‌شود:
ـ قورغون‌ گلیأریس‌ (به‌ خوشی‌ و سلامتی‌ می‌آییم‌.)

ـ به‌ هنگام‌ مراجعت‌ از مسافرت‌ به‌ خانه‌ و ...:
ـ ساغ‌ آمان‌ اوتیرمیسینگیز؟ (سلامت‌ هستید؟)
كه‌ غالباً چنین‌ جواب‌ داده‌ می‌شود:
ـ قورغون‌ اوتیریس‌ (الحمد سلامت‌ هستیم‌)

ـ در بیان‌ مباركباد لباس‌ نو:
ـ اگنینگده‌ ییرتیلسین‌ (برازنده‌ی‌ تنت‌ باشد)

ـ در بیان‌ مباركباد كفش‌ نو:
ـ آیاغینگدا توزسون‌ (برازنده‌ی‌ پایت‌ باشد)

ـ مباركباد هر چیز نو:
ـ خیری‌ بولسون‌ (بخیر باشد)

ـ در مراسم‌ «صدقه‌» و اطعام‌ جهت‌ اموات‌:
ـ آلنینا بارسین‌( ثوابش‌ به‌ او واصل‌ شود.)

ـ در زمان‌ پایان‌ یافتن‌ بافت‌ قالی‌ و قالیچه‌ و ... و بریدن‌ آن‌:
الف‌ ـ اگر برای‌ فروش‌ باشد:
ـ بازاری‌ بولسون‌ (بازار خوبی‌ داشته‌ باشد)
ب‌ ـ اگر برای‌ مصرف‌ خود باشد:
ـ یاغشینگا (=تویا) یاراسین‌. (جهت‌ امر خیر ]یا: عروسی‌[ به‌ كار رود.)

در جواب‌ عبارات‌ مصطلحی‌ از این‌ قیبل‌، معمولا متناسب‌ با معنا و مضمون‌ آن‌، یكی‌ از پاسخهای‌ زیر داده‌ می‌شود:
ـ ساغ‌ بول‌ (سلامت‌ باشی‌)
ـ تانگری‌ یالقاسین‌ (خداوند از گناهت‌ در گذرد)
هر دو مورد فوق‌ به‌ منظور تشكر و سپاسگزاری‌ است‌.

ـ آمین‌
ـ آیدانینگ‌ بولسون‌ (دعایت‌ قبول‌ باشد)
هر دو مورد فوق‌ به‌ منظور طلب‌ قبولی‌ دعای‌ خیر است‌.

ـ آلنینگا یاغشی‌ (برازنده‌ی‌ وجود شماست‌)
ـ سیزه‌- ده‌ خدای‌ یتیرسین‌ (خداوند نصیب‌ شما نیز بكند.)
هر دو مورد برای‌ درخواست‌ و آرزوی‌ امری‌ مشابه‌ (برای‌ طرف‌ مقابل‌) است‌.

ذكر تمامی‌ عبارات‌ مصطلح‌ با تمامی‌ موارد كاربرد آنها امری‌ بسیار دشوار است‌; زیرادر زبان‌ ظریف‌ تركمنی‌ حتی‌ برای‌ بسیاری‌ از امور جزئی‌ نیز عبارات‌ مصطلح‌ ویژه‌ای‌ استفاده‌ می‌شود.
به‌ عنوان‌ نمونه‌، اگر كسی‌ به‌ عیادت‌ بیماری‌ برود و صحبت‌ از طبیب‌ بیمار به‌ میان‌ آید، با گفتن‌ عبارت‌ «ادنی‌ ام‌ بولسون‌» (آنچه‌ می‌كند شفابخش‌ باشد) و یا «الی‌ ینگیل‌ بولسون‌» (دستش‌ سبك‌ باشد) دعای‌ خیری‌ می‌نمایند. ریزه‌كاریهایی‌ از این‌ دست‌، محتاج‌ تحقیق‌ و تتبعی‌ بیشتر و عمیق‌تر در فرهنگ‌ غنی‌ و پویای‌ تركمنی‌ می‌باشد.

فرهمند آق‌ اتابای‌
شهروز آق‌ اتابای‌
برگرفته از فصلنامه یاپراق