دوره ی تجدید حیات ادبی یا دوران مختومقلی

از قرن 10 ه ق/ 16 میلادی به بعد ادبیات شفاهی از نظر مضمون و محتوا غنی تر شد و آثار ارزشمندی چون (عاشق غریب – کوراغلی) با محتوای عشق و محبت و صداقت و قهرمانی به وجود آمد آن چنان که ادبیات کلاسیک را نیز به شدت تحت تاثیر خود قرار داد.
حماسه ی کوراوغلی در قرن 11 ه ق / 17 میلادی به نظم و نثر کشیده شد، یکی از شاخص ترین و زیباترین ادبیات شفاهی خلقی است که ترک و ترکمن و همه ی مردم آسیای میانه و آسیای صغیر آن را از آن خود می دانند.
آلکساندرا خودزکو، کوراوغلی را ترکمنی از طایفه ی تکه می داند و فاروق سومر او را یک ترک اهل آناطولی معرفی می کند. ثروتمندان او را راهزن می دانستند و مردم فقیر او را یاور خود.
آن چه مسلم است و انکارناپذیر – کوراوغلی اهل هر کجا که باشد – یک قهرمان خلقی است و بازگو کننده ی دلاوری ها، هیجانات، اضطراب ها و احساسات قهرمانان و خلق های محروم جامعه.
به طور کلی زبان ادبی ترکمن تا قرن 10 ه ق لهجه ی ادبیات جغتایی بود اما با ظهور نامورانی چون دولت محمد آزادی، نورمحمد عندلیبی، مختومقلی فراغی، محمد بایرام خان، برخوردار ترکمن، ذلیلی، ملانفس، محمد ولی کمینه، مأتأجی، مسکن قلیچ، شیدایی و ... لهجه ی جدید ترکمن شکل گرفت و آثار ارزشمندی در زمینه ی شعر و داستان به وجود آمد. اینک چند تن از ناموران و آثار آن ها را به ترتیب تاریخ زندگانی معرفی می کنم:

1- محمد بایرام خان (قرن 10 ه ق)
محمد بایرام خان ابتدا در خدمت شاه اسماعیل صفوی بود و بعد در هند به خدمت « بابر، نواده ی پنجم تیمور گورکان » در آمد و در تاسیس دولت گورکانی یا امپراطوری مغول در هند نقش اساسی داشت.
محمد بایرام خان اشعاری به فارسی و ترکی دارد که نخستین بار تحت عنوان منتخبات در عشق آباد به چاپ رسید.

2- برخوردار ترکمن (قرن 12 ه ق)
برخوردار ترکمن اگر چه به فارسی می نوشت اما نوشته های او رنگ و بوی ترکمنی داشت. کتاب های (مخمل آرا، محبوب القلوب، رعنا و زیبا) از آثار اوست. کتاب محبوب القلوب او تحت عنوان (شمس و قهقهه) در کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی موجود است.

3- دولت محمد آزادی (1174- 1112 ه ق)
دولت محمد متخلص به آزادی فرزند مختوم قلی یوناچی بود و به علت تقارن زمان تولدش با زمان پیری پدر، به «قرّی ملا» شهرت یافت، اشعار او دارای شعور و احساسات ملی است. وی مبلّغ اتحاد ترکمن و برقراری عدالت و آزادی بود. از آثار او:
1- منظومه ی بهشت نامه: که بیشتر در مسائل مذهبی است.
2- وعظ آزادی: این کتاب در پند و اندرز و مسائل مختلف جامعه نظیر لزوم توجه به علم و دانش و دستگیری از فقراست.
3- حکایت جابر و انصار
4- مناجات نامه
5- اشعاری چند در قالب غزل، قصیده و رباعی

4- نورمحمد عندلیبی (قرن 12 ه ق)
عندلیبی در اشعار خود از فولکور استفاده می کرد و در عین حال از موضوع های عشقی و کلاسیک غافل نبود. وی آثار خود را به شکل داستان و به نظم و نثر نوشته است.

5- مختوم قلی فراغی (1205- 1146 ه ق)
مختوم قلی فرزند دولت محمد آزادی است. وی را بنیاد گذار ادبیات نوین ترکمن می دانند. مختومقلی در بخارا و خیوه درس خواند، زبان های فارسی، عربی و ترکی را به خوبی می دانست، صوفی مسلک و در عین حال رئالیست بود. مختوم قلی طرفدار وحدت ترکمن ها بود و در شعر ترکمنی، شعر ملی/ قوشغی را وارد کرد.
اشعار فراغی چنان بر زبان، توسط طبقات مختلف مردم مسلمان ترکمن شایع و منتشر گشت که اگر ادعا شود در سرزمین ترکستان اکثر مردم کم و بیش ابیاتی از آن را به خاطر دارند، زیاد اغراق نخواهد بود. شهرت مختومقلی محدود به ترکمن ها و ترکستان نشد. در افغانستان نام مختومقلی یاد آور مفاهیم معنوی – حماسی آمیخته با مبانی دینی بود. گذشته از ترکمن ها، در بین اقوام کرد ، فارس و ترک همجوار با مناطق ترکمن نشین ابیات نغز او حکم ضرب المثل پیدا کرده بود.
تعدادی از فضلا و ادبای ترکمن و غیر ترکمن بر این اتفاق نظر دارند که اشعار مختومقلی در اصل حدود 700 بیت بوده ولی هم اکنون فقط 200 بیت از آن به یادگار باقی مانده است. در جمهوری ترکمنستان در آرشیو مرکز اسناد مختومقلی نسخه های خطی دیوان مختومقلی نگهداری می شود. پاره ای از این آثار ناظر بر تفسیر ابیات فراغی و نقل روایات آن بوده و بخش دیگر به تحلیل مواضع فکری و عقیدتی شاعر پرداخته است. لازم به ذکر است که دیوان مختومقلی فراغی هم اکنون به چند زبان زنده ی دنیا مثل انگلیسی، روسی، فارسی و ... ترجمه و چاپ شده است.