ترکمن آدلری
ورود کاربر
شناسه‌ی کاربری:

رمزعبور:


واژه رمز را فراموش کرده‌اید؟
عضو شوید
SmartSection is developed by The SmartFactory (http://www.smartfactory.ca), a division of INBOX Solutions (http://inboxinternational.com)
دایره المعارف ترکمن > موسیقی > دیل لی تویدوک
دیل لی تویدوک
نوشته شده توسط MatinGHezeljeh در تاریخ ۱۳۸۸/۲/۲۰ (3258 بار خوانده شده)
دیل لی تویدوک
دیل لی تویدوک ترکمن آوایی شبیه به صدای انسان دارد. به همین سبب است که ترکمنها به وسیله دیل لی تویدوک می توانند استادانه با ترانه های سنتی و آوای نی همراهی کنند. دیل لی تویدوک همانند «قیجاق» (کمانچه ترکمنی) و «قوپوز» (دوتار ترکمنی) با میزان های مشابه ای ساخته اند. به همین سبب نیز در اجراهای گروهی و ارکستر توانسته اند نظم آوایی هماهنگی را ایجاد نمایند.
ترکمن ها در زبان خود به نی (قارغی تویدوک) نام نهاده اند. آهنگ های چوپانی و مرثیه با این آلت موسیقایی نواخته می شوند. روس ها قارغی تویدوک را به صرف اینکه یک آلت موسیقایی چوپانی و دشتی است چندان جدی نمی گیرند. در بین ترکمن ها اما وضع به گونه ی دیگری است. آنها مراسم نی نوازی مسابقه ای بین خود اجرا می کرده اند. در قرن نوزدهم استادان نی نواز بزرگی بین ترکمن ها وجود داشته اند. نی های ترکمنی قرابت بسیار نزدیکی با نی های آناطولی دارد. در بررسی نی ترکمنی نکته ی حائز اهمیت این است که باید (قارغی تویدوک) و (دیل لی تویدوک) هر کدام به عنوان دو آلت موسیقایی جدا از هم در نظر گرفته شوند.

دیل لی تویدوک ترکمنی
دربارۀ شناخت دیل لی تویدوک ترکمن ورتکوف محقق روس می نویسد: دیل لی تویدوک از نی باریک ساخته می شود. طول آن حدود ۱۵ الی ۱۶ سانتی متر است. دارای ۳ الی ۴ سوراخ است. دایاتونیک است. بصورت گروه پنج نفری نواخته می شوند. تا دو اُکتاو توانایی ارتقاء را دارند. تـُن های متنوع کروماتیک را تولید می کنند. به هنگام اجرا انواع مهارت های ظریف انگشت، لب و دمش را نمایش می گذارد. به همین سبب بسته به مهارت و تجزبه ی نوازنده، کیفیت اجرا متفاوت خواهد بود.
نوای دیل لی تویدوک بسیار شبیه به آوای انسان است. به همین سبب می تواند همراهی ثمر بخشی با خوانندگان داشته باشد. دیل لی تویدوک نیز همانند قارغی چون آلت موسیقایی شبانی است بتدریج در حال فراموشی بوده و بلا استفاده می شود. روس ها به دیل لی تویدوک و قارغی تویدوک به دلیل اینکه موسیقایی دشتی و فئودالی هستند چندان اهمیتی قائل نیستند.
این دو نوع نی در شهرهای ترکیه دیده نمی شود. امّا در مناطقی که چندان از انقلاب سوسیالیستی شوروی تأثیر نگرفته اند در بین روستائیان و شبانان رواج دارد. بنظر محقق سلوبین ابعادی که ورتکوف در خصوص دیل لی تویدوک ارائه می دهد کمی اغراق آمیز است. سلوبین خاطر نشان می کند که آن نوع دیل لی تویدوک که از نوعی نی ساخته شده و در شمال افغانستان به قامشان معروف است دارای ابعاد کوچکتری است. این نوع نی ها که طول آنها ۵⁄۷ سانتی متر است براحتی در جیب جای می گیرند. بنظر میرسد دیل لی تویدوک در میان اقوام شمالی تر ترکمن قدری بزرگتر بوده است.
بلیایف آن را چنین توصیف می کند: دیل لی تویدوک ترکمن شبیه نی های قرقیز ترک و قزاق ترک است که به سیبیزگی معروف هستند. اما بدلیل ترکیبی بودن مقیاس ها، تویدوک های ترکمنی از انواع دیگر متمایز می شوند. درجه های کروماتیک وسیعی دارد. این نی ترکمنی که دارای ۶ سوراخ است با افزایش دمش، مقیاس های آن نیز وسعت پیدا می کند. دیل لی تویدوک به شکل کلارنیت و از نی ساخته می شود. آن شبیه آلت موسیقی روسی است که «ژالیکا» نام دارد.
بلیایف دارای دیدی تمایزگر است. اما سلوبین در یاداشت های خود بین این نوع نی ترکمنی و سیبزیک (نوعی نی اوزبکی) هیچگونه تفاوتی قائــل نیست. این نوع نی در ناحیه بالکان نیز به وفور یافت می شود. اما در این دو اثر اشاره ای به آناطولی نمی شود.
آن نوع دیل لی تویدوک ترکمنی که دارای ۳ یا ۴ سوراخ هستند آوایشان یک اُوکتاو عمل می کند. این تویدوک ها به همراه قیجاق (کمانچه ترکمنی) و دوتار ترکمنی تقریباً میزان واحدی را نمایش می دهند. این نکته ی بسیار مهمی است زیــرا که بطور طبیعی میزان قیجاق و دوتار کمنی وسیع تر است.

چگونگی شکل گیری شباهت میزان های آلات موسیقی ترکمن
بلیایف معتقد بود که یک شباهت میزانی در بین سازهای بادی و سازهای زهی ترکمن موجود است. وی با طرح این مسئله به مقوله ی ارتباط ما بین سیر رشد تاریخی موسیقی مردمی ترکمن و سنن موسیقایی ترکمن اهمیت می داد. اما در اثر سلوبین در خصوص مردم شناسی و تاریخ ترک هیچگونه اطلاعاتی ارائه نمی شود. سلوبین این اقوام ترک را بصورت توده ای درهم و مردمانی عقب مانده و بدون تاریخ می نمایاند. به همین دلیل است که دیدگاه های بلیایف را نیز همچون نظریاتی غیر قابل اطمینان می نگرد.
با توجه با ناشناخته بودن پرده های این ساز معلوم نیست به چه علت وی از طرح مسئله استنکاف می ورزد. در حالیکه بلیایف تأکید داشته است که این سازها نه تنها بصورت تکنوازی بلکه بصورت ارکستر و حتی با همراهی هم توانایی اجرا را دارا هستند. وی اینجا شیوۀ اجرای عاشیق ها در هماهنگی با ادبیات دستانی و افسانه سرایی را مد نظر داشته است.

نی های چوپانی و قارغی تویدوک ترکمن
همانگونه که پیشتر گفتیم دیل لی تویدوک های ترکمن عموماً کوچک بوده و در جیب جای می گیرند. اما قارغی تویدوک نوعی نی با دهانه ی باز است. طول این نی ها حدوداً ۷۵ الی ۸۰ سانتی متر است. نی نوازان ترکمن چنین اعتقاد دارند: « قارغی تویدوک از نی شش بند باید ساخته شود » تنها در چنین صورتی می توان نوایی بسیار خوش و توصیفی موسیقایی را تولید کرد. دهانه ی نی را تیز می کنند و یا سوتکی فـلـزی به دهانه ی آن نصب می کنند. به این ترتیب صوت به سادگی تولید می شود. قارغی تویدوک های ترکمن دارای ۶ سوراخ است. یکی از این سوراخ ها در پایین است. سوراخ خای دیگر به صورت ۲+۳ محاسبه و تعیبه شده اند. آن سازی دایاتونیک است که هنگام نواختن تا دونیم اُوکتاو توانایی ارتقاء را دارد. زمان اجرای آهنگ نی را رو به پایین و مستقیم حالت می دهند. دندان ها به دهانه ی نی کلید می شود. همرا با نوای نی با صدای زیر با آن همراهی می کنند. انگشتان دست با حالتی باز به روی سوراخ های فوقانی متمرکز می شوند. قطعه ی «نوایی» به منظور جلوگیری از خستگی زود هنگام نوازنده اجرا می شود. تک نوازی با نی بطور فزاینده ای اجرا می شود. برخی اوقات دو نی نواز مقابل هم نشسته نی نوازی می پردازند. در این «اجرای دو نفره» بنظر می رسد که دو نی نواز در حال پاسخگویی به یکدیگر هستند. «دووت» از طریق تکرار و یا نوسازی تعدادی ملودی نواخته می شود، یا اینکه به ما این احساس دست می دهد. فضای درونی ابزار کاملاً مرطوب می شود. بدین ترتیب از لغزش یک نوا و یا خطاهای آن جلوگیری می شود. به همین جهت نی نوازان مراقبت زیادی از نی بعمل می آورند و جلدی چرمی برای آن می دوزند. روس ها قارغی تویدوک را سازی ابتدایی و شبانی می دانستند. با اینحال «ورتکوف» یادآور شده است که در سال های اخیر بر تعداد نوازندگان قارغی تویدوک افزوده شده است. اما استادان این فن کاهش پیدا کرده اند. به همین دلیل نیز نی نوازان جدید چندان ماهر بنظر نمی رسند. قارغی تویدوک های ترکمن های شمال افغانستان و ازبک ها قدری طویل تر هستند. اما در اینجا نیز اهتمام بر این است که از نی شش بند ساخته شود. این امر نشان می دهد سنت موسیقایی ترکمنستان تا مناطق جنوبی گسترش یافته است. هنرمندان نی نواز ترکمن نی هایی به طول ۸۳ سانتی متر می نوازند. به دلیل وجود سنت رقابت و مسابقه نی نوازی در بین آنها، تکنیک نواختن نی بسیار پیشرفت داشته است. ترکمن ها قارغی تویدوک را به موازات صورت نگداشته و می نوازند. اما دیگران نی را مستقیم به سمت زمین امتداد داده و در حالت خمیده می نوازند. نی نوازی به ویژه در میان ترکمن های اَرساری بسیار گسترش یافته و رشد کرده است. همینطور نی نوازی ترکمن در ناحیه مرو بسیار پیشرفته است. نی نوازان شهری بتدریج کاهش می یابند. به عقیده ورتکوف این آلت موسیقایی عقب مانده کاملاً در حال نابودی است. در حالی که سلوبین شرح می دهد هنوز نیز در شهرهای ترکمن نشین نی نوازان حضور دارند. ترکمن ها و ازبک های شمال افغانستان در شهرها نیز می نوازند. تویدوک و دیل لی تویدوک در افغانستان کمتر دیده می شود. چون در بین آنها رقابت تولیدی وجود نداشته لذا صنعت ساخت انواع نی ترکمنی نیز پیشرفت چندانی نداشته است. در افغانستان نی های ترکمنی در دست باغشی های حرفه ای دیده می شود. این افراد عاشیق هایی هستند که ساکن بیابان نیستند.
بلیایف و سلوبین و محققین دیگری که دربارۀ نی های ترکمن مطلب نوشته اند در خصوص نی های آناطولی هیچگونه اطلاعاتی نداشته اند. اساساً بین نی های آناطولی و نی های آسیای مرکزی تفاوت چندانی وجود ندارد. روس ها اصلاً صحبتی از آناطولی به میان نمی آورند.

«در بین ترکمن ها نواختن نی ثواب دارد» این باور را اوسپنسکی ذکر می کند. به همین سبب هر فرد ترکمن کم و بیش نی نوازی را تجربه کرده است. آنها اعتقاد دارند حضرت آدم (ع) اولین نوازنده نی بوده است. اولیا چلبی نیز گفته است: بوجود آورنده اینگونه سازها انبیاء بوده اند.»

ترتیب سوراخ های نی ترکمنی
در این خصوص م.سلوبین مقایسه ای داشته است. او معتقد است نی ترکمن در این مورد با سایر نی ها تفاوت هایی را دارا است. مثلاً نی قندهاری ۵⁄۵۹ سانتی متر طول و ۴ عدد سوراخ دارد. این سوراخ ها با ترتیب استقرار سنت شمال افغانستان منطبق است. نی های اصیل ترکمنستان دارای ۶ سوراخ هستند. یک سوراخ در قسمت تحتانی قرار دارد و در قسمت فوقانی نیز پنج سوراخ با ترتیب استقرار۲+۳ قرار دارند.

آثار موجود در دیل لی تویدوک ترکمن
اشاره کردیم که دیل لی تویدوک ترکمن نزدیک ترین ساز به صدای انسانی است. به همین سبب نیز انواع ترانه های مردمی و سروده های دشتی با همراهی این نوع نی ترکمنی اجرا می شده است. بعضا نیز هنرمندان حرفه ای قطعاتی مناسب اجرای نی ترکمنی تنظیم می کنند. در اساس این قطعات که در طول اعصار سینه به سینه به زمان ما رسیده اند آثاری برای نی ترکی می باشند. قطعه ای بنام «دورنالار» که با دیل لی تویدوک اجرا می شده است توجه محققین را بخود جلب کرده است.
علیرغم اینکه آن قطعه ای برای دیل لی تویدوک بود خصوصیتی حرفه ای داشت. بلیایف دربارۀ قطعه دورنالار گفته است: کوتاه اما پر معنـا، اندک اما پر محتوی، آن دارای ملودی شیب دار دو ریتم جداگانه ی درونی بود. دورنالار در شعر ترکمن جایگاه ویژه ای دارد. این پرندۀ زیبا و آزاده در قصه های ترکمنی مظهر و نماد قهرمانان بود. عاشیقی که از محبوب خود جدا افتاده بود سرنوشت و تقدیر خود را از دورناها سراغ می گرفت. قصه ترکمنی «صایات ایله همرا» منبع اصلی اینگونه قطعات بود. همینطور قطعات دیگر نیز تحت تأثیر این قصه تنظیم شده بودند. اوسنسکی معتقد بود: موسیقی این قطعه توسط عاشیقی آماتور و چوپان بنام «خوجه نظر بردی مرادف» تدوین و تنظیم شده است. دورناها در قصه های ترکمن پرندگانی پیام آور هستند.

تویدوکهای جفتی ترکمن (قوشا تویدوک)
تویدوک هایی که بصورتی به همدیگر وصل شده اند تقریباً در بین تمامی اقوام ترک مشاهده می شود. روش نواختن دو تویدوک یا نی که با آکورد واحدی اجرا می شوند از این نی های جفتی متمایز است. این نوع نی های بهم پیوسته که ترکمن ها تحت عنوان قوشا دیلی تویدوک می نامند توانمندی اجرایی متفاوتی را دارا می باشند. دو تویدوک همزمان نواخته می شوند. اُزبک ها «قوش دودوک» و آذربایجانی ها «قوش بالابان» می نامند.
ورتکوف در خصوص میزانبندی آن می گوید: این نوع تویدوک که در افغانستان شمالی تحت تأثیر اُزبک ها و ترکمن ها به قوش نای معروف است، زیاد مشاهده می شد. اما در حال حاضر بنظر از بین رفته است.

منبع
ترجمه شده از کتاب درآمدی بر تاریخ فرهنگ ترک، جلد ۸. نوشته دکتر بهاء الدین اوگل، آنکارا ۱۹۹۱، ص ۴۵۵- ۴۴۶.
فصلنامه یاپراق

مقالات دیگر در این شاخه در سایت قرار گرفته در تعداد باز دید
یاغما بولت (ای ابرها نبارید) ، مقام موسیقی
۱۳۸۹/۶/۲۳
9499
ساختمان دوتار
۱۳۸۹/۲/۱
7653
باباغمبر کیست؟
۱۳۸۸/۸/۲۸
6954
اوچرادیم / مقام موسیقی تركمنی
۱۳۸۸/۸/۱۶
5747
درآمدی بر مردم‌ شناسی موسیقی تركمن
۱۳۸۸/۷/۱۰
8072
اوزان / بخشی
۱۳۸۸/۶/۲۴
3476
اولین محقق موسیقی ترکمنی
۱۳۸۸/۶/۱۲
4088
آت‌ چاپار / یكی از مقامات‌ موسیقی‌ تركمن‌
۱۳۸۸/۳/۱۱
4519
یدی‌ بوغون
۱۳۸۸/۳/۱۱
3198
قووز
۱۳۸۸/۲/۳۱
5250
دیل لی تویدوک
۱۳۸۸/۲/۲۰
3259
موسیقی مقامی تركمن صحرا
۱۳۸۸/۲/۱۲
6618
سبك‌هاي موسيقي تركمنی 2
۱۳۸۸/۱/۲۳
4457
دوتار
۱۳۸۸/۱/۱۶
7058
چگونگی پیدایش آهنگ بیکه حالان
۱۳۸۷/۱۰/۲۱
3622
آواز و موسیقی ترکمن
۱۳۸۷/۱۰/۷
9187
سبک های موسیقی ترکمن
۱۳۸۷/۹/۱۸
4821
آلات موسیقی ترکمنها
۱۳۸۷/۹/۱۸
4590
مقام های معروف موسیقی ترکمن
۱۳۸۷/۹/۸
5402
بخشی
۱۳۸۷/۹/۸
3172
 
بی‌شک دیدگاه هر کس نشانه‌ی تفکر اوست، ما در برابر نظر دیگران مسئول نیستیم
فرستنده شاخه
ADS
فرهنگ لغت ترکمن سؤزلوک

سایت فرهنگ لغت ترکمن سؤزلوک فعالیت خود را آغاز نمود. این سایت یکی از سایت های زیر مجموعه بایراق می باشد که با تلاش دوستان تصمیم به ایجاد فرهنگ لغت ترکمنی به فارسی و بالعکس گرفتیم که در حال تکمیل شدن می باشد.


www.SOZLUK.ir

آهنگ های پیشواز ترکمنی
برای دیدن تصویر اصلی در صفحه جدید کلیک کنید.