یكی‌ از سازهایی‌ كه‌ به‌ غیر از «دوتار» و «كمانچه‌» در بین‌ تركمنها متداول‌ بوده‌، «یدی‌ بوغون‌» (نی‌ هفت‌بند) است‌. یدی‌ بوغون‌، دارای‌ هفت‌بند بوده‌ و معمولا پنج‌ سوراخ‌ دارد.
این‌ ساز در قدیم‌ مونس‌ شبانان‌ بوده‌ و همچون‌ دیگر لوازم‌ زندگی‌ در اكثر خانه‌های‌ تركمن‌، نگهداری‌ می‌شده‌ است‌. یدی‌ بوغون‌ معمولا از یك‌ نی‌ ضخیم‌، به‌ اندازه‌ قطر یك‌ انگشت‌ اشاره‌ فرد كهنسال‌ یا كمی‌ نازكتر از آن‌، ساخته‌ می‌شود. نوع‌ دیگری‌ از این‌ ساز كه‌ شهرتی‌ مانند یدی‌ بوغون‌ ندارد و نواختنش‌ هم‌ مشكل‌تر است‌، «دیللی‌ تویدوك‌» (نی‌ زبانه‌دار) است‌.
«دیللی‌ تویدوك‌» از نی‌های‌ نازك‌ ساخته‌ می‌شود. این‌ ساز، دارای‌ سه‌ یا چهار سوراخ‌ است‌ و استادان‌ ماهر و صاحب‌ تجربه‌، آن‌ را همانند یدی‌ بوغون‌، پنج‌ سوراخه‌ می‌نوازند. به‌ این‌ دو ساز در زبان‌ تركمنی‌ «تویدوك‌» یا «تویتوك‌» گفته‌ می‌شود و برای‌ تمایز بین‌ آن‌ دو، نام‌های‌ «یدی‌ بوغون‌» (نی‌ هفت‌بند) و «دیللی‌ تویدوك‌» به‌ آنها گذارده‌اند.
نی‌ زبانه‌دار، زبانه‌ی‌ مخصوصی‌ دارد كه‌ در صورت‌ دمیدن‌ در آن‌، با لرزش‌ همان‌ زبانه‌ به‌ صدا در می‌آید. نواختن‌ نی‌ بین‌ سایر اقوام‌ ایرانی‌ نیز مرسوم‌ است‌، اما در بین‌ تركمنها جایگاه‌ و شهرت‌ خاصی‌ دارد.
«تویدوك‌» در بین‌ تركمنها، در موارد تنهایی‌، فراق‌، چوپانی‌، شب‌نشینی‌ و به‌ خصوص‌ در نزد كودك‌ مبتلا به‌ بیماری‌ سرخك‌ (= قیزامیق‌) نواخته‌ می‌شده‌ است‌.
در قدیم‌ تركمنها بر این‌ باور بوده‌اند كه‌ سرخك‌ نیز مانند جن‌ و پری‌ (آل‌) موجودی‌ است‌ كه‌ تن‌ شخص‌ را تصاحب‌ می‌كند و آن‌ را به‌ بیماری‌ وا می‌دارد و با صدای‌ «یدی‌ بوغون‌» و هر سازی‌ كه‌ در آن‌ آهن‌ بكار نرفته‌ باشد، از تن‌ شخص‌ خارج‌ شده‌ و فرار می‌كند. از این‌ رو تا پاسی‌ از شب‌ نزد بیمار جمع‌ می‌شدند و نوازنده‌ی‌ «یدی‌ بوغون‌» و خواننده‌ی‌ مخصوصی‌ كه‌ با نوازنده‌ی‌ آن‌ هماهنگ‌ باشد، دور بیمار را می‌گرفتند و با آفرین‌های‌ پی‌درپی‌، خواننده‌ و نوازنده‌ را تشویق‌ می‌كردند. صاحب‌ خانه‌ نیز از بذل‌ خوراك‌ دریغ‌ نمی‌كرد. در آخر همه‌ با دعای‌ خیر به‌ جان‌ بیمار مجلس‌ را خاتمه‌ می‌دادند و از طرف‌ خانواده‌ی‌ بیمار به‌ خواننده‌ و نوازنده‌ هدیه‌ای‌ بنام‌ «آقلیق‌» داده‌ می‌شد. هدیه‌ معمولا شامل‌ مقداری‌ شیرینی‌ و یا قند و شكر پیچیده‌ شده‌ در یك‌ دستمال‌ نو و یا مقداری‌ پارچه‌ بود. نوازنده‌ و خواننده ی‌ «یدی‌ بوغون‌» هدیه‌ را به‌ عنوان‌ تبرك‌ قبول‌ می‌كردند و آن‌ را سه‌ بار به‌ پیشانی‌ خود می‌مالیدند. ناگفته‌ نماند این‌ رسم‌ كهن‌ هنوز هم‌ در برخی‌ از روستاهای‌ تركمن‌نشین‌ دیده‌ می‌شود و خیلی‌ از تركمن‌های‌ شهرنشین‌ نام‌ این‌ رسم‌ را نیز نشنیده‌اند.

عبدالخالق‌ آدمی‌‌