در ضمن مطالب جالبي كه در گزارش هيأت كاوش كننده سوئدي در ناحيه گرگان ديده ميشود از همه جالب تر اين است كه هيأت مزبور اظهار داشته است در نتيجه تحقيقات دقيق در ناحيه گرگان و مراتع تركمن دشت هاي تركمنستان لااقل 310 مكان تاريخي وجود دارد.
از سال 1310 به بعد چند هيأت باستان شناسي خارجي در اين ناحيه بكاوش پرداختند. از آن جمله است هيأت حفاري دانشگاه پنسيلوانيا كه در سال 1931 در تورنگ تپه زير سرپرستي آقاي «ف . وولسين» مشغول كاوش شد. در سال هاي 1931 و 1931 يك هيأت حفاري سوئدي با آقاي «ت .ژ . آرن» در شاه تپه به كاوش هاي باستان شناسي پرداخت.



اين مجسمه كوچك گلين كه احتمالاً الهه مادر را نشان ميدهد بوسيله هيأت باستان شناسي سوئدي در سال 1933 در «تورنگ تپه» نزديك گرگان كشف گرديده است. مجسمه هاي كوچك الهه مادر در ايام پيش ازتاريخ تمام دنيا، مانند آسياي غربي و نواحي مختلف اروپا، به تعداد زياد پيدا شده است. اين الهه ربه النوع آباداني و فراواني و بسياري از رحمت هاي ديگر آسماني بوده است و حضور مجسمه اش در خانه ها يا معابد يا قبرها به انسان ها قوت قلب و اميدهاي فراوان ميداده است.
اين مجسمه گوشواره هايي بر گوش داشته و اين كه دستهايش را به سينه اش گذاشته نشانه اين است با پخش شير از پستان‌هايش رحمت الهي را بر خاكيان ارزاني داشته است. وي ماند تمام رب النوع ها و ربه النوع هاي قديم برهنه نشان داده شده است، زيرا آنها نميتوانستند تصور كنند كه خدايانشان مانند انسان ها لباس برتن دارند. من نتوانستم شكافي را كه سرتاسرشكم و سينه وي قرار دارد توجيه كنم ولي اضافه ميكنم كه در پازيريك، واقع در سيبريه، انسان هايي را از زير خاك بيرون آورده اند كه به سبب سرماي فوق العاده بصورت اوليه باقي مانده اند. اين انسان ها را كه از قرن سوم پيش از ميلاد موميائي كرده بودند و براي اين كار شكم آنها را پاره كرده و مجدداً دوخته بودند.
اين مقايسه فقط ظاهري است وممكن است هيچ ارتباطي با مجسمه الهه مادر نداشته باشد. بهرحال راجع به خط روي شكم اين مجسمه كاوش كنندگان اظهاري نكرده اند. عرض مجسمه 95 ميليمتر، ارتفاع 245 ميليمتر، رنگ آجري، موزه ايران باستان ، تهران.

در شاه تپه، از سال 1931 تا 1933 هيأت ديگري از دانشگاه پنسيلوانيا با سرپرستي دكتر «اريك اشميت» در تپه حصار نزديك دامغان كه با ناحيه گرگان زياد فاصله ندارد كاوش هاي دقيقي انجام داد.
در سال 1960 نيز يك هيأت انگليسي با سرپرستي آقاي «داويد استروناخ» در «ياريم تپه» واقع در قسمت شرقي گرگان، تحقيقاتي بعمل آورد. آقاي «ژان دهه» دانشمند فرانسوي نيز از 1960 به بعد در تورنگ تپه مشغول كاوش هاي باستان شناسي است و تاكنون چندين جلد كتاب راجع به اين كاوش ها منتشر نموده است.
هيچ يك از نتايج كاوش هاي دانشمندان مزبور بزبان فارسي ترجمه نشده و حتي نتايج گزارش هاي وي كه بزبان هاي انگليسي و فرانسوي درضمن كتاب ها و مقالات متعدد انتشار يافته در هيچ يك از كتابخانه هاي شهر تهران (جز كتابخانه موزه ايران باستان) موجود نيست.
بنابراين شايد اين مقاله بتواند اطلاع مختصر ولي مفيدي راجع به سهمي كه مردم ناحيه گرگان در ايجاد فرهنگ و هنر داشته اند به خوانندگان اين مجله بدهد. بعلاوه مقالات نامبرده معمولاً مفصل و كاملاً فني است و ممكن است نتواند مورد استفاده عموم قرار گيرد . ما در اينجا كوشش خواهيم كرد خلاصه قابل فهمي از آن مقالات را از نظر بگذرانيم وچون در نظر داريم كه اين مقاله را براي مجله هنر و مردم تهيه كنيم پيشرفت فوق العاده هنر مردم گرگان در هزاه دوم پيش از ميلاد را از ديد خوانندگان اين مجله ميگذرانيم.



سال هاست كه هيأت هاي اروپائي در نواحي شرقي مجاور درياي خزر مشغول كاوش اند تا شايد اسرار نخستين گام هايي را كه انسان هاي اوليه در اين سرزمين ها برداشته اند بدست آورند. در اين عكس مكان تاريخي «تورنگ تپه» در كنار شهر گرگان ديده ميشود. ابتدا هيأت هاي باستان شناسي سوئدي در اين مكان حفاري شد و اكنون چند سال است كه پروفسور «دهه» استاد باستان شناسي دانشگاه هاي پاريس و «ليون» با همكاري جوانان باستان شناس وزارت فرهنگ و هنر مشغول تحقيقات راجع به تمدن پيش از تاريخي در اين ناحيه از ايران است.

کاوش هاي دانشمندان مزبور در اين نواحي نشان داده است كه از هزاره پنجم پيش از ميلاد مسيح در قسمت شرقي سواحل درياي خزر تمدن پيشرفته اي وجود داشته كه تا حوالي دامغان را تحت تأثير قرار داده بوده است. هيچ اطلاعي از اينكه مردمي كه اين تمدن را بوجود آورده اند ساكنان بومي همان ناحيه بوده اند يا از ناحيه ديگر به آن نواحي آمده اند در دست نيست. در واقع معلوم نيست اين مردم از نژاد تنها آدم و حوايي بودند كه در نقطه اي از جهان در ايام بسيار كهن بوجود آمدند وسپس فرزندانشان به نواحي ديگر پخش شدند، يا ناحيه گرگان و سواحل شرقي درياي خزر آدم و حواي مخصوص بخود داشته است.
بهرحال نيتجه كاوش ها اينطور نشان ميدهد كه مردمي كه از حدود پنج هزار سال پيش از ميلاد در اين نواحي مسكن اختيار كرده بودند با ساكنان نواحي جنوب شرقي ايران ومغرب هندوستان روابط بسيار نزديك داشته اند.
همين كاوش ها نيز نشان ميدهد كه در حدود اواسط هزاره دوم پيش ازميلاد آثار اين مردم از بين ميرود و ديگر نشانه اي از آنان در قبرها يا در ساختمانهاي محقر اين نواحي ديده نميشود، و اتفاقاً آنجا كه موضوع بسيار جالبتر مي شود اين است كه اين تاريخ مقارن با زماني است كه معمولا تصور مي كنند اقوام «ماد» و «پارس» از طرف مشرق ايران وارد اين سرزمين شده اند. بنابراين ممكن است اينطور فرض كنيم كه ورود اقوام آريائي «ماد»، آنطوري كه بسياري از دانشمندان اعتقاد دارند، موجب از ميان رفتن آثار اين مردم بومي سرزمين گرگان و نواحي شرق سواحل درياي خزر شده است. وجود تعداد زيادي ظروف سفالين سياه رنگ و قرمز رنگ بدون نقش در ناحيه «درّروس» نزديك تهران كه مربوط به همين زمان است ممكن است نيز اين مطلب را تأييد كند.
احتمال دارد كه مادها از مشرق فلات ايران وارد اين سرزمين شده باشد، ولي نبايد فراموش كنيم كه دلايل ديگري هم وجود دارد كه ممكن است بتواند راه ورود آنها به فلات ايران را در ناحيه قفقاز قرار دهد.
مطلبي كه براي من بسيار جالب بنظر رسيده است اين است كه اشياء مكشوف در تورنگ تپه، خصوصاً مجسمه هاي كوچك گلي كه مردها يا زن هاي آن زمان را نشان مي دهد، با نقش مردان و زنان و اشياء مكشوف در جزيره «كِرت» واقع در درياي «اژه» كه متعلق به هزاره دوم پيش از ميلاد است شباهت زياد دارد، و من گاهي به اين فكر مي افتم كه مبادا پس از ورود مادها به اين سرزمين مردم بومي آن از راه كناره هاي خزر و درياي سياه به جزاير واقع در درياي «اژه» وشايد هم به يونان مهاجرت كرده باشند. در حال حاضر با اطلاع كمي كه ازتاريخ ايام كهن داريم هر فرضي را موقتاً مي توانيم بپذيريم.



ظروف گليني كه درناحيه گرگان بدست آمده و قدمتشان به هزاره هاي دوم وسوم پيش از ميلاد مي رسد با ظروف نواحي ديگر ايران اختلاف زياد دارد. مثلاً در هزاره هاي پنجم تا اول پيش از ميلاد در مغرب و جنوب فلات ايران ظروف سفالين مُنَقش بسيار معمول بود. ظروف گلين قرمز رنگ بدون نقش مخصوص سواحل درياي خزر است كه در زمان حاضر نيز ادامه دارد. ساكنان سواحل درياي خزر هيچگاه ظروف گلين منقوش نساخته اند ورنگ ظروفشان هميشه قرمز يك دست بوده است كه رنگ طبيعي خاكي است كه در همان نواحي وجود دارد و هنگام پخته شدن در كوره به اين رنگ درمي آيد.
در ناحيه گرگان بيشتر ظروف گلين رنگ خاكستري دارند و در بسياري اوقات رويشان نقوشي مركب از خطوط موازي يا شكسته و نظاير آن با نوك چاقو يا ابزار تيز ديگري كنده شده است. بنابراين شايد بتوانيم چنين فرض كنيم كه ساكنان اين ناحيه مردم ديگري جز ساكنان جنوب و مغرب ايران در ايام پيش از تاريخ بوده اند كه شكل و نقش و رنگ ظروفشان با نواحي ايران اختلاف دارد.
با اين حال «پروفسور دهه» اعتقاد دارد كه روابط بسيار نزديكي بين مردم اين ناحيه با مردم ساكنان هندوستان از طرف مشرق و نواحي غربي و جنوبي ايران قرار بوده است

مقارن همين زمان يعني در حدود اواسط هزاره دوم پيش از ميلاد سواحل درياي خزر از گرگان تا طالش مورد سكونت اقوام آريايي قرار ميگيرد كه هنوز هم فرزندانشان در آنجا سكونت دارند.
هنر گرگان، بنا بر كشفياتي كه شرح آن داده شد، در نيمه اول هزاره دوم پيش از ميلاد بسيار پيشرفته بوده است. در واقع در تمام سرزمين ايران و حتي آسياي غربي، مجسمه اي كه با گل پخته ساخته شده باشد و از نظر هنري به پاي الهه «تورنگ تپه» برسد ديده نشده است. براي اين كه مردمي به اين پايه از هنر رسيده باشند لازم بوده است كه فرهنگ پيشرفته اي داشته باشند.
اين مجسمه شانه هايي فراخ، كمري باريك و قدي بلند دارد. خصوصيات صورت وي نشان مي دهد كه از نژاد زرد با چشمان مورب و صورت گرد نيست. شايد بتوان شخصيت نژادي وي را به اين طريق تشخيص داد. بهرحال شباهت زياد با نقوش ديواري كاخ هاي جزيره «كِرتْ» دارد كه متعلق به اجداد يونانيان قديم است كه در حدود 1500 پيش از ميلاد به آن جزيره كوچ كرده اند و استعداد هنري فوق العاده اي از خود بروز داده اند.
در اين ايام پيش از تاريخي هنر با باستان شناسي بسيار نزديك مي شود بطوري كه ميزان پيشرفت هنري هر قوم ميتواند تا اندازه اي ما را به پيشرفت فرهنگ و تمدن آن قوم آشنا سازد.
اگر اين اظهار مورد قبول باشد، نقطه استفهام هاي زيادي براي ما در مورد ساكنان قديم گرگان پيش مي آيد. يكي از اين سئوالات اين است كه مردمي كه توانسته اندتا اين درجه در زمينه هنر پيشرفت كرده باشند به چه طريق از هزاره سوم پيش از ميلاد در اين ناحيه بوجود آمدند يا از كجا به اين سرزمين آمدند و عاقبت كار آنها چه بود وبه چه سبب آثارشان در نيمه دوم هزاره دوم پيش از ميلاد از بين رفت در صورتي كه لااقل در حدود 1500 سال در اين ناحيه بصورت واحد سياسي و فرهنگي مشخصي زندگي ميكرده اند.
در اين ايام پيش از تاريخي هنر با باستان شناسي بسيار نزديك مي شود بطوري كه ميزان پيشرفت هنري هر قوم مي تواند تا اندازه اي ما را به پيشرفت فرهنگ و تمدن آن قوم آشنا سازد.



اين تصوير نقش مجسمه كوچك گلين ديگري را نشان ميدهد كه در «تورنگ تپه» نزديك گرگان كشف گرديده است . متأسفانه چندان زياد سالم نمانده است كه بتوان از آن عكسي نشان داد ولي همانطور كه در روي اين نقش ديده مي شود گردن بندهاي زيبايي تمام گردن و قسمتي از سينه وي را مي پوشانده است. بهمين طريق دست بندهايي قسمت مهمي از بازوي او را زينت ميداده است و نيز تاجي برسرداشته است. اين خصوصيات نشانه اي از پيشرفت هنري و سليقه و ذوق لطيف مردم آن زمان است و اين مجسمه كوچك مي تواند از نظر هنري با كارهاي معروف مجسمه سازان عصر حاضر رقابت نمايد. كاشفان اين مجسمه كوچك آنرا به اواسط عصر حاضر رقابت نمايد . كاشفان اين مجسمه كوچك آنرا به اواسط هزاره سوم پيش از ميلاد نسبت داده‌اند.


منبع:
مجله هنر و مردم، "تركمنهای ایران"، دوره 10، ش 119 و 120 (شهريور و مهر 51)
دكترعيسي بهنام