شیوه معماری برج قابوس
برج قابوس از قدیمی ترین آثار دوره معماری اسلامی و از لحاظ شیوه معماری یکی از نخستین بناهای مربوط به دوره رازی، و به بیانی دقیق تر مرز میان شیوه های معماری خراسانی و رازی به شمار می رود و از ویژگی های مهم شیوه معماری رازی بکارگیری مصالح محکمتر و مرغوب تر، رعایت اصول نیارش رگ چین نمودن نما، گره بندی بناها با آجر و مقرنس کاری می باشد.
مهمترین خصوصیت این شیوه معماری استفاده از آجر با کیفیت ممکن است. درباره اهمیت این ویژگی شیوه رازی همین قدر بس که بدانیم که برج قابوس با ارتفاع 70 متر بلندی بلندترین بنای آجری جهان شناخته شده است.

مشخصات و ابعاد بنا
تاریخ ساخت: طبق تصریح نوشته های کتبیه جرج قابوس، امیر شمس المعالی به سال 397 هـ .ق اقدام به ساخت برج نمود و ساخت آن 5 سال به طول انجامید.

ارتفاع برج: بلندی برج از کف تپه آن تا زیر قاعده مخروط 37 متر و ارتفاع گنبد مخروطی آن از کف قاعده تا رأس آن 18 متر که روی هم رفته ارتفاع برج را به 55 متر می رساند همچنین می باید 15 متر ارتفاع تپه مصنوعی را که گنبد بر روی آن بنا شده به برج بیافزائیم که در این صورت برج از سطح تا رأس 70 متر ارتفاع خواهد داشت.

پی و بدنه بنا: بنا به نوشته آقای مهندس سلیمی، پی سازی از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. برج قابوس دارای بدنه مدوری است که دارای 10 ترک (پشتبند) که به صورت 90 درجه اند می باشد و با ایجاد یک برش افقی در بدنه استوانه ای آن ستاره ده پر به وجود می آید . آقای مهندس سلیمی به این نکته اشاره دارد که «ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد یعنی هر چه برج رو به بالا می رود با تناسب جالبی از قطرش کاسته می شود . بنابراین بدنه برج استوانه ای کامل نیست. قطر داخلی گنبد برابر 70/9 متر و قطر آن از قاعده ترکها 66/14 متر و طول قطر آن از رأس ترک ها 60/17 متر است. این ترکها علاوه بر داشتن دلیل ساختمانی که به صورت شمع و پشتیبان های قوی بوده، توده وزین برج را در میان می گیرد و از لحاظ شکل نیز در خور تعمق می باشند به این معنی که حالت کشیده ای به بدهنه می دهند که آن را به چشم خوشایندتر می نماید و بهمین حالت نسبت زیبایی را بین بدنه و مخروط گنبد برقرار می کند.

سردر ورودی و تزئینات آن: درب برج رو به جنوب شرقی، به سمت محل طلوع خورشید گشوده می شود درب دارای 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع است و دو رشته مقرنس کاری ساده و در عین حال زیبا طاق هلالی سردر را می آراید.

کتیبه های برج: دو ردیف کتیبه کمربند وار بدنه برج را زینت بخشیده است که سمت شروع کتیبه ها از شرق محل طلوع خورشید می باشد کتیبه ها مکررند و ردیف پایینی در 8 متری و ردیف بالایی در زیر طره مخروطی فوقانی قرار گرفته است. کتیبه ها در میان قابهای آجری مستطیل شکلی به طول 2 متر و عرض 80 سانتی متر تعبیه شده است و خطوط آنها با آجر ساده قرمز که روی آن ساییده شده بدون روکش در درون این قابها که با آجر نیمگرد ساخته شده جای گرفته اند گذشته از سادگی کتیبه در هنگام نصب خطوط و قابسازی آن این نکته مراعات شده که از هر جهت وسایل مستحکم ساختن خطوط را در بدنه برج فراهم سازند.
از این رو هر کدام از کلمات آجری کتیبه و آجرهای قالب اطراف آن دارای ریشه های بلندی است که در درون بنا جوش داده شده وقتی جوش دادن و جفت نمودن سر خطوط به یکدیگر بوسیله ملاط بخصوص که از سنگ محکمتر است کوتاهی نشده به همین جهات و به علت پختگی آجر قرمز و استحکام آن هنوز پس از هزار سال خرابی و خدشه ای به تاریخ و خطوط کتیبه آن وارد نشده جز انکه مقداری از خطوط به علت اصابت گلوله محو و بعضی از کلمات آن ریخته شده بود لیکن تکرار کتیبه در زیر طره سبب شده که پس از خرابی یک بند کتیبه از بدنه مکرر آن استفاده شود و به این ترتیب برای همیشه متن کتیبه تاریخی به پاس مکرر بودئن آن حفظ و مصون می باشد.

جملات کتیبه
بسم الله ارحمن الرحيم، هذا القصر العالي، للامير شمس المعالي، قابوس بن وشمگير، امره ببنائه في حياته سنه سبع و تسعين و ثلثمائه قمريه و سنه خمس و سبعين و ثلثمائه شمسيه
معانی جملات
بنام خداوند بخشنده مهربان، اين قصر عالي متعلق به امير شمس المعالي قابوس بن وشمگير است که امر کرد به ساختن آن در حيات خود، به سال 397 قمري و 357 شمسی.

بندکشی دیواره برج: بدنه برج با دقت تمام بندکش نداشته است زیرا میان آجرهای ریشه دار آن با ظرافت تمام انجام شده لیکن گنبد مخروطی شکل احتیاج به بند کشی داشته است. در مورد ترکیب اجرای ملاط بندکشی عقاید متفاوت است. این ملاط که به رنگ خاکستری و دارای ترکیبی از شن و ماسه می باشد شباهت کامل به گونه ای ساروج محکم و بی مانند دارد که از نظر استحکام شگفتی بر انگیز است.
گنبد مخروطی شکل برج: گنبد برج قابوس به صورت تک پوششی است. بناهای این منطقه آب و هوایی از جمله برج قابوس دارای سقف شیب دار است تار ریزش های جوی در روی سقف آنها باقی نماند و نیز شیب تند این گنبد مخروطی باعث می شود تا پرندگان نتوانند بر روی آن بنشینند. و مانع از آسیب رساندن آنها می شود.

روزنه مخروطی گنبد: به منظور تهویه هوا و استحصال روشنایی روزنه ای در سمت شرقی گنبد مخروطی شکل تعبیه شده است.

نحوه اجرای برج
آب مورد نیاز مطمئناً از نزدیکترین منبع موجود یعنی آب جاری گرگانرود و نیز چاه های آب تأمین شده است و خاک کوه سرخ واقع در 15 کیلومتری شرق جرجان را برای ساختمان بنات در نظر گرفته و به منظور حمل خاک آن تا محل کار مردم جرجان و حوالی را به بیگاری کشیده اند. خاک مرغوبتر در ملاط گیری و آجرپزی استفاده شده و باقی آن صرف ساختن خاکریز اطراف بنا شده است.
به علت فقدان فناوری زمان احداث برج همچنین با توجه به ارتفاع زیاد بنا استفاده از داربست در ساخت برج غیرممکن بوده است و لذا برای مصالح رسانی و کار بر روی ساختمان بی گمان به جای است از خاکریز و متراکم کردن خاک در پیرامون برج به صورت مارپیچ و پله ای تا رأس آن استفاده شده است و پس از اتمام کار ساختمان بنای گنبد قابوس خاکهای پیرامون آنرا به اطراف پراکندند تا قامت شکوهمند برج نمایان گردد لیکن تا ارتفاع تقریباً 15 متری از سطح زمین خاکها را باقی گذارده اند تا به عنوان پی بنا در عمق تپه مصنوعی باقی ماند.

هدف اولیه ساخت بنا
درباره اینکه هدف اولیه بنا ساخت بنا چه بوده است. نظریات گوناگونی وجود دارد: محتمل ترین انگیزه ساخت چنین بنایی می توانسته مکانی برای آرامگاه بانی آن قابوس ابن وشمگیر باشد که البته در طی کاوش های متعدد کالبد قابوس بن وشمگیر هرگز پیدا نشد و نظریاتی وجود دارد که جسم قابوس ابن وشمگیر در یک تابوت شیشه ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه برج نیز در شرق به خاطر این بوده که کالبد قابوس ابن وشمگیر بتواند اولین پرتوهای نورخورشید را دریافت کند، همچنین بعید نیست که تنها هدف از ساخت چنین بنای با شکوه و معظمی نمایش قدرت و هنر ایجاد بنای یادبودی باشد که یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت بانی آن باشد. چون همواره پادشاهان بزرگ در پی باقی گذاشتن نامی جاودانه از خود بوده اند.
با توجه به ارتفاع زیاد برج این توجیه که ساختمان مذکور به منظور نشانه و نمود شهر جرجان و راهنمای مسافران در دشت گرگان بنا شده باشد در رهن قوت می یابد. حتی اگر در ابتدا این برج با چنین هدفی ساخته نشده باشد ولی ارتفاع زیاد برج که 70 متر می باشد در دشت جرجان برای مسافران نشانه و علامتی نمایان بوده است.

صدمات و تعمیرات برج
برج قابوس طی هزار سال عمر خود را همواره در معرض گزند حوادث و خطرات گوناگون قرارداشته است: عوامل طبیعی همچون باد، باران و آفتاب و ... نتوانسته صدمه ای آنچنانی به ظاهر بنا وارد آورد. تابش آفتاب سوزان صحرا رنگ سرخ آجرهای بنا را به رنگ برتری (طلای خاکی) تبدیل کرده و باران موجب فرسایش در برخی نقاط آن گشته است.
لیکن بیش از همه دست مخرب کاوشگران گنج به حفر و تخریب در بنا دست زده اند موجب خرابی بنا شده اند حتی اقدامات امراء و سلاطین مستبد که سعی در تخریب کامل بنا داشته اند مزید بر علت بوده است.
رابینو می نویسد یکی از سران گیلان به خیال اینکه گنجی در زیر بام پنهان کرده اند امر کرد گرداگرد برج را خالی کنند و گویا با شنیدن اینکه ممکن است موجب تلف شدن تمام عمله ها شود از انجام قصد خود منصرف شده است.
همچنین بنا به نوشته معینی یکبار نادرشاه با ناحیه شمال ایران آمده بود و با دیدن برج از دور گمان کرد که شهری پر رونق در آنجا وجود دارد ولی بعد که متوجه شد آنجا تقریباً غیرمسکونی و ده کوچکی است بسیار ناراحت شد و دستور تخریب برج را داد که خوشبختانه از این بلا نیز برج در امان ماند.
روسها و انگلیسی ها نیز به امید یافتن مقبره احتمالی و عتیقه جات بارها دست به حفر به کف داخل برج زده اند. در زمان تصرف نواحی شمال ایران توسط روسها، برج قابوس انبار مستحکمه آنها بود و همچنین بر روی تپه آن ساختمان ستاد انتظامات و قراولخانه نیز بنا کرده بودند. در قسمتهایی از گنبد مخروطی شکل بر اثر اصابت گلوله توپهای روسی خرابی هایی ایجاد شده بود و به هر ترتیبی بود صفّه آن ساخته و پرداخته شد. قسمت مهم تعمیر آن که مرمت گنبد مخروطی و پوشش بام گنبد موکول به سال 1318 خورشیدی گردید سپس در خلال سال 1317 به تهیه چوب بست معظم آن در بدنه وسطی غربی ورودی گنبد مخروطی اقدام شد و پس از یک سال که چوب بست آن پایان یافت و نردبان سی و سه پله آن به اتمام رسید از شهریور ماه دسال 1318 خورشیدی شروع به تهیه آجر مخصوص بام و ساختن پالکی دوار و نصب جراثقال و سایر وسایل فنی تعمیر گردید و در طی مدت سه ماه کلیه مرمت گنبد مخروطی و تعمیر کتیبه و صفتها عده و اصلاحات درونی آن به پایان رسید.

وضعیت فعلی بنا
اکنون پس از مرحله تعمیر و مرمت انجام یافته بر روی برج قابوس این بنای بی نظیر، با شکوه و ابهت خود چشم بینندگان را خیره کرده است و محوطه بنای برج قابوس به عنوان باغ ملی (پارک قابوس) که در شمال شهر (خیابان امام خمینی شمالی) جای گرفته استفاده می شود. اخیراً زیبا سازی و چمن کاری تپه مصنوعی، درختکاری و سنگ فرش محوطه و اقدامات دیگر به منظور هر چه بهتر و زیبا تر کردن این مکان دیدنی انجام شده است.

محقق: ایوب هیوه چی، دانشجوی کارشناسی معماری