یکی از صنایع دستی با سابقه و پر افتخار کشورمان، هنر سوزن دوزی می باشد. هنر سوزن دوزی آراستن پارچه های ساده و تبدیل آنها به منسوجاتی با رنگ های متنوع و نقش های چشم واز است. ابزار کار این هنر بسیار ساده بوده و آنچه به تولیدات ارزش می بخشد دست های هنرمندان است. نخ های رنگین از لابه لای الیاف پارچه های بدون نقش و ساده عبور می یابند و نقش هایی را که نشأت گرفته از تصاویر سنتی و بومی است، تصویر می کنند. به همین جهت است که سوزن دوزی با وجود کثرت هنرهای ماشینی همچنان اصالت خود را حفظ نموده است. فرآورده های سوزن دوزی به علت دارا بودن قابلیت های متعدد علاوه بر آنکه بطور مستقل قابل استفاده است، از آنها برای سر آستین، لبه دامن، لبه یقه و ... نیز بهره می برند. همچنین در تلفیق با سایر مصنوعات مانند چرم، چوب، پلاستیک و ... می توان از سوزن دوزی استفاده نمود. نوارهای سوزن دوزی برای تهیه و تولید فرآورده های تکمیلی جلد مانند کیف، کیف بغلی، جلد عینک، جا کلید، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، رومیزی، کلاهک آباژور و ... کاربرد دارد.
اصولاً سوزن دوزی در ایران به سه شکل است. نخست نوعی سوزن دوزی که زمینه اساسی بافت کاملاً از بخیه پوشیده می شود. دوم دسته ای که در آن زمینه مکمل نقش هایی است که بر روی آن دوخته می شود و گره سوم به نام کم کار نامیده می شوند که در آن فاصله نقش ها زیاد است. در این گروه گاهی تزئینات جانبی نظیر سکه دوزی، آینه دوزی و ... به کار گرفته می شود. سوزن دوزی ترکمن که بدان سیاه دوزی نیز اطلاق می شود، در بین ترکمن ها به نام «کِشته» معروف بوده و در گذشته کاربرد فراوانی داشته است. در جامعه سنتی ترکمن، برای تزئین لباس های مردان، زنان و کودکان و همچنین پرده ها نیز از سوزن دوزی استفاده می شد ولی امروزه سوزن دوزی عمدتاً در لباس های زنان استفاده می شود. گستره ی جغرافیایی سوزن دوزی ترکمن را می توان تمامی نقاط ترکمن نشین داخل و خارج ذکر کرد. گستره ی داخلی این هنر شامل استان گلستان و بخشی از خراسان است. سوزن دوزی ترکمن زنجیره های فشرده و بسیار ریز می باشد که در ترکمنی «سانجیم» نامیده می شود.
سطح رویین پارچه به وسیله این زنجیره ها کاملاً پر می شود. معمولاً برای شروع کار خط راستی به دور پارچه زنجیره دوزی می شود که بدان «چکیم» می گویند. سپس طرح مورد نظر که بیشتر ذهنی می باشد با استفاده از زنجیره پر می شود. نوع این نقش ها بیشتر به صورت اشکال منظم و تکراری بوده و شامل نمادها و طرح هایی از گل و گیاه و نظایر آن می باشد. درباره ی تاریخ سوزن دوزی ترکمن اطلاع دقیقی در دست نیست و برخلاف فرش که کاوش های پازیریک اطلاعات ذی قیمتی از آن به ما داده است، زوایای تاریخی این هنر پنهان مانده است. به هر صورت آنچه که معلوم است اینکه ترکمن ها از قدیم الایام به تهیه ابریشم که به عنوان ماده اصلی سوزن دوزی تلقی می شود، آشنایی داشته اند و دختران و زنان ترکمن لباس های خود را با نخ های ابریشمین که به رنگ های طبیعی محیط رنگرزی می شده، سوزن دوزی می کرده اند و این امر از طریق دقت در ادبیات شفاهی و نغمه های زنان ترکمن به وضوح مشخص می گردد. نقوش مرد استفاده در سوزن دوزی ترکمن بیشتر هندسی و قرینه بوده و به صورت ذهنی سوزن دوزی می شوند. این نقوش همچنین عمدتاً اشکال ساده شده ی بسیاری از چیزهایی هستند که محیط اطراف هنرمندان ترکمن وجود داشتند. نقوشی نظیر مؤی (عنکبوت)، ساری ایچیان (عقرب) و قوچاق (شاخ قوچ) نمونه هایی از این نقوش می باشند. در طی سال های اخیر سوزن دوزی ترکمن به تدریج در حال فراموشی است. در حال حاضر با وجود کاربرد نسبتاً وسیع آن، تعداد اندکی از افراد به تولید فرآورده های این هنر می پردازند. احیاء این هنر و تولید فرآورده های سوزن دوزی ترکمن می تواند ضمن زنده نگهداشتن یک هنر سنتی، باعث ایجاد اشتغال و درآمد برای قشر وسیعی از زنان و دختران باشد به ویژه آنکه این هنر نیازی به کارگاه مستقل و اشتغال تمام وقت ندارد.

آشنایی با فرآورده های سوزن دوزی ترکمن
سوزن دوزی ترکمن عمدتاً در لباس زنان استفاده می شود ولی به ندرت در تزئین لباس مردان و کودکان نیز کاربرد دارد. ذیلاً مهمترین فرآورده های سوزن دوزی ترکمن معرفی می شود.

پیراهن
در پیراهن زنان ترکمن یقه و سرآستین ها سوزن دوزی می شود و به ندرت یقه پیراهن کودکان نیز سوزن دوزی می گردد.

شلوار زنان (بالاق)
پاچه شلوار زنان ترکمن در گذشته به عرض 3 تا 10 سانتی متر سوزن دوزی می شده است ولی امروزه ممکن است عرض نوار سوزن دوزی شده به 1 سانتی متر تنزل نماید. شایان ذکر است که سوزن دوزی یقه و سرآستین در پیراهن الزامی نیست ولی بالاق بدون سوزن دوزی مفهوم ندارد.

کلاه (آلین دانگی)
زنان ترکمن از کلاه حلقه ای شکل به نام آلین دانگی با ارتفاع 2 تا 5/2 سانتی متر و قطر متفاوت استفاده می کنند که در بین ایلات و طوایف مختلف ترکمن متفاوت است. امروزه آلین دانگی با ارتفاع 2 تا 5/2 سانتی متر در بین نوعروسان و میانسالان بیشتر رایج است و پیر زنان از آلین دانگی هایی با ارتفاع بیشتر استفاده می کنند. برای تزئین آلین دانگی نوار سوزن دوزی شده ای را به دور آن می دوزند.

بؤروک
بؤروک یا عرقچین که غالباً با نقوش گوناگون سوزن دوزی می شود. روی این کلاه صاف و فاقد برجستگی بوده و دختران آن را با زینت آلات نقره ای می آراستند. نوع پسرانه آن را تاخیا می نامند.

چابست
بالا پوشی بود که زنان ترکمن بر روی پیراهن می پوشیدند. دختران برای دوران عروس شدن نیم تنه ای مخصوص تهیه می دیدند که پر از سوزن دوزی و آویزه هایی از سکه و پولک نقره ای بود. به بالاپوش بلند و آستین دار دون گفته می شود. بقچه: برای گذاشتن قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفته و رویه آن سوزن دوزی می شده است.

نقوش سوزن دوزی

گل نقش
این طرح نمادی از ماری گل فرش ترکمن است و در روش دوخت سوزن دوزی ترکمن بیشتر در آلین دانگی کاربرد دارد.

بورمه چیگین
در زبان ترکمن بورمه به معنای بستن و چیگین به معنای بازو است. زنان سالخورده ی ترکمن معتقدند که زمانی که فردی دچار ضعف یا غش می گردد بازوی او را با دستمال محکم می بندند تا خون به سمت بالای بدن جریان یابد. این طرح بر روی قسمت انتهای پاچه شلوار زنانه و کلاه زنانه دوخته می شود.

قوچاق
این طرح در اکثر دست بافت های ترکمن کاربرد دارد و به عنوان اصلی‌ترین طرح نمد ترکمن می باشد، به همین دلیل به عنوان طرح کچه معروف است. در روش دوخت سوزن دوزی طرح قوچ روی شلوار زنانه، کلاه، روی یقه و سرآستین پیراهن ها و روسری‌ها به کار می رود.

تیرانا بورون
تیرانا نام ترکمنی ماهی اوزون برون است. این نماد برگرفته از شکل این ماهی است. طرح تیرانا اکثراً بر روی کلاه و شلوار زنانه سوزن دوزی می شود.

چاقماق
نام چاقماق از دستگاه گیره که در کارگاه های آهنگری و غیره استفاده می شود، الهام گرفته شده است. طرح چاقماق اکثراً بر روی پاچه ی شلوار زنانه دوخته می شود.

ساری ایچیان
به معنای عقرب زرد است. ترکمن‌هایی که در دشت «قره قوم» می زیستند این طرح را از طبیعت و محیط زندگی خود الهام گرفته اند. به اعتقاد آنها عقرب مظهر دفع شر است. طرح ساری ایچیان بر روی پاچه شلوار زنان به صورت پی در پی دوخته می شود.

باغ نقش
این طرح در مناطقی که کشاورزی در آن رواج داشت بیشتر معمول بوده است و شکل ساده شده درخت را نشان می دهد.

بستانی
این طرح بیشتر در دوخت کلاه کاربرد دارد.

شلپه نقش
شلپه به معنای شرابه و آویز می باشد و این طرح عمدتاً از نقوش حاشیه ی فرش ترکمن گرفته شده و در سوزن دوزی به کار رفته است.

سایر نقوش
نقش های دیگری نظیر قوش قانات (بال پرنده)، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قویموق، قیچی، تکه نقش (یکی از ایالات ترکمن)، عالم نقش (برگرفته از نقش حاشیه ی فرش ترکمن)، اردک نقش، مؤی نقش، کعبه نقش، توتار نقش و عمره نقش از نقوش دیگر رایج در سوزن دوزی ترکمن می باشد.

مراحل دوخت و سوزن دوزی

1- لایه بندی و شیار دوزی پارچه
بطور کلی هر پارچه ای که در سوزن دوزی در موارد مختلف مورد استفاده قرار می گیرد جهت ثابت نگهداشتن پارچه و سوزن دوزی، پارچه اصلی را با پارچه ای که به عنوان لایه به کار می رود به هم وصل می کنند و به طریق دوخت ساده چرخ خیاطی با فاصله های نیم سانتی شیاردوزی می شود.

2- تاباندن نخ ابریشم
قبل از دوخت سوزن دوزی، نخ های ابریشمی را جهت استحکام بخشیدن در تعداد 2 یا 3 یا 5 لا تاب می دهند. تعداد چند لای نخ ابریشم را به دور انگشت شست پا می پیچاند و به تعداد لای مورد نظر با حرکت مالش کف دست به هم می تابانند. در مرحله اول هر لای نخ را سمت چپ تابانده و در مرحله بعدی تعداد لای را به جهت مخالف آن تاب می دهند.

3- سیم کشی
در این مرحله، کار تعیین محدوده ی اصلی کادر جهت پیاده کردن طرح انجام می گیرد. رنگ نخ شلوار، سبز و در لباس های مردانه و زنانه به رنگ قرمز، سفید و مشکی می باشد. برای سیم کشی ابتدا 2 یا 4 ردیف دوخت زنجیره انجام می گیرد که البته اگر تعداد ردیف، 4 تا باشد در آن از دوخت آلاجا نیز استفاده می شود.

4- سیاه دوزی
قبل از سیاه دوزی، سوزن دوزان محل طرح اصلی را با نخ کوک در روی پارچه کوک می زنند تا بتوانند طرح را به شکل کاملاً قرینه بدوزند. پس از تعیین فضای طرح، با نخ ابریشم مشکی و نوع دوخت زنجیره روی کوک، دوخت می زنند که بدان سیاه دوزی می گویند.

5- الوان دوزی
پس از سیاه دوزی، مرحله ی دوختن نخ های رنگی در داخل سیاه دوزی است. نخ های ابریشمی به رنگ های سبز، قرمز روشن و تیره، قهوه ای، زرد، نارنجی و سفید از نمونه رنگ هایی است که در این مرحله به کار می رود. داخل طرح سیاه دوزی شده کاملاً با نخ های رنگی دوخته می شود بطوریکه زمینه پارچه اصلاً مشخص نشود.

6- دانه دوزی
پس از دوخت زنجیره سیم کشی، ما بین دو سیم را دانه دوزی می کنند. برای این کار معمولاً از رنگ سفید و مشکی استفاده می شود. در این مرحله کار به نوع دوخت آلاجا معروف است و در صنعت فرشبافی نیز رایج است.

7- سفید دوزی
این مرحله دوخت اصولاً در شلوار زنانه در قسمت بالای سیم انجام می شود که به صورت طرح پی در پی به هم چسبیده سوزن دوزی می شود.

منبع
سایت حریف