1220- 1273 هجري قمري، 1779- 1849 ميلادي.
ذليلي از شاعران تركمن، قرن سيزدهم هجري، از طايفه گوگلان – تيره گركز – بخش نظر قلي و شاخه كمرلر بود كه دردامان پدري به نام «مامد دولت» و مادري به اسم «خرما» (خواهر زادهي مختوم قلي فراغي ) متولد و پرورش يافت.
سال تولد ذليلي را 1220 هجري قمري و در اطراف رود اترك ذكر كرده اند همچنين وي در قاري قلعه هم زندگي كرده است ولي بيشتر عمر خود را در حوالي رود اترك گذرانده است ، وي در قسمتي از اشعار خود از وطن و زادگاه خود اين چنين مي گويد:
يورگ تلواس ادر گوترلرسريم ............ كؤنگل آرزو ايلاْر وطنيم سني
اترك، گرگان يورديم گزن يرلريم .......... كؤنگل آرزو ايلاْر وطنيم سني

ذليلي پس از اتمام تحصيلات اوليه در زادگاهش به سوي خيوه رهسپار شد و تحصيلات عالي خود را در مدرسه شير غازي گذارند. وي آثار شاعران و نويسندگان قبل از خود را خصوصاْ ديوان مختومقلي فراغي را مطالعه و فرا مي گيرد. اشعار اين شاعر و اديب تركمن هم در دوران ناامني ،تعصبات قومي و مدهبي، جنگ ها و غارت ها، مملو از مضامين مختلف از جمله بازتاب درد، رنج و فقر مردم تركمن ناحيه زندگي اش مي باشد:

بو غريبليق اوستومزدن گيتمدي
كؤنگول مقصد،مراديتا يتمدي
قايغي، غم سيز منينگ وقتيم اؤتمه دي
گزمه ديم هيچ كؤنگول خوشونگ ايچينده

ترجمه :
اين فقر هرگز ما را رها نمي كند،‌ و آرزوهاي ما برآورده نمي شود،‌ عمر من بدون غم و اندوه سپري نشد،‌ و هرگز با دل خوش نگشتم.

ذليلي علاوه بر تحصيل به كار كشاورزي و زرگري مشغول بود. وي شغل ساخت زيور آلات كه شغل دايي اش مختومقلي فراغي بود ادامه مي دهد و استاد ماهري مي شود. وي در جواني عاشق دختري به نام دوندي مي شود ولي به دلايلي از جمله فقر موفق به اين وصلت نمي شود،‌ وي با دختر ديگري به نام نوري ازدواج مي كند كه حاصل آن پسري به نام مامد دولت است.
در سال 1819 ميلادي خان خيوه، محمد رحيم خان مقاومت تركمن ها را در هم شكست و سرزمين شاعر را غارت و ذليلي را به اسارت درآورد،‍‍ شاعر هفت سال را در خيوه در اسارت بسر برده و قسمت اعظم آثار خويش را مانند مسعود سعد سلمان در اسارت سروده است.
درآنجا بود كه وي با سيدي خوجه شاعر تركمن باب الفت و مرافقت را گشود. سروده هاي ذليلي بعد ها در فراق همين دوستش يكي از بهترين يادمان هاي وي گرديد.
قربان دردي ذليلي بعد از مرگ محمد رحيم خان از خيوه گريخته، به زادگاهش باز مي گردد، آثار اين شاعر رزم جو نيز به آفرينش ادبي سيدي مشابهت كلي داشته و بين هر دو مناسبت دوستانه نزديكي برقرار بوده است.
ذليلي حدوداْ در سال هاي 1272-1273 هجري يعني در سن 54 سالگي فوت نموده است.
اشعار ذليلي يكي از بهترين نمونه هاي اشعار كلاسيك تركمن محسوب مي شود كه در آنها انديشه ها و افكار گوناگوني بازتاب يافته و حوادث و وقايع آن روزگار ترسيم گرديده است. بعضي از سروده هاي ذليلي بي تاثير از افكار بلند مختومقلي و سروده هايش نبود. براي اثبات اين مضمون ربايي و سنخيتي كه بين دو ديدگاه مختومقلي و ذليلي وجود دارد به ارايه چند بيت از هر دو شاعر و مقايسه آنها مي پردازيم :

مختومقلي:
اؤيونده لاف اورار هر كيم ............ باتير سؤوشده بللي دير

ترجمه: افراد ترسو و نامرد در خانه لاف مردي مي زنند، ولي مردان حقيقي در ميدان كار زار شناخته مي شوند.

ذليلي:
نامرد قوري اؤيده گوزلار .............. باتير سؤوشده بللي دير

مختومقلي:
اؤلن قايديپ گلمز آغلاماق بيلن

ترجمه : با گريه و زاري مردگان برنمي گردند ( زنده نمي شوند)

ذليلي:
عقلي بولان اؤليسينه آغلاماز ...................اؤلن ديره لر مي آغلاماق بيلن

و در پايان قطعه شعري از ذليلي به نام: فاش ادر

همراه بولوپ گزسنگ بير ياخشي بيلن
ياخشي آدينگ،‌ گزه ن يرده فاش ادر
يولداش بولسانگ بير پيس بيلن بير زمان
ياخشينگ اؤرتر، يامانينگي چاش ادر

ابله گه هيچ يوقماز نصيحت ديسنگ
بولاجاق ايشلري،‌ اؤنگونده قويسانگ
اؤزونگه دوست قيليپ سؤزونه اؤيسونگ
ذهنينگ كاييدر، عقلينگ پوچ ادر

اي ذليلي الله بيلر راستينگي
اؤزونگدن اؤكده يوق دييرگه كؤستيني
تانير بولسانگ دوشمانينگي دوستينگي
آرابولار سينينگ بيلن اوچ ادر

ترجمه
فاش خواهد كرد
اگر با نيكمردي همسفر شوي
نام نيك تو را در همه جا فاش خواهد كرد
واگر با شخص بدي همراهي كني
خوبيهايت را مخفي كرده ، بدي هاي تو را نمايان خواهد كرد
شخص ابله نصيحت تورا نمي پسندد
و هرچند عواقب كارهايش رانزد وي بازگويي
اگر او را به دوستي بپذيري و مطابق سخنانش رفتار كني
ذهن تو را سزاوار ملامت و عقل تورا زايل خواهد كرد
اي ذليلي، حرف حق تو را خداوند مي داند
و براي بيان عيب تو ،كسي كارآمدتر از تو نيست
اگر خواهان باز شناختن دوست و دشمنت باشي
كسي است كه ميانه اش را با تو به هم زده و كينه به دل خواهد گرفت.

منبع
كتاب زندگينامه بزرگان شعر وادب تركمن
فرهاد قاضي