انگیزه‌ی‌ تدوین‌ مقاله‌ی‌ حاضر، معرفی‌ عارف‌ وارسته‌ی‌ قرن‌ نوزده‌ تركمن‌ به‌ مردم‌ فرهنگ‌ دوست ‌ایران‌ اسلامی‌ است‌. تحقیقات‌ و مطالعاتی‌ كه‌ درباره‌ی‌ این‌ شاعر انجام‌ گرفته‌، دارای‌ پیشینه‌ای‌ قدیمی‌ است‌.
نخستین‌ بار - دو سال‌ پس‌ از فوت‌ مسكین‌ قلیچ‌- خوجه‌ لی‌ ملا به‌ سال‌ 1907 میلادی‌ اطلاعاتی‌ را به‌ همراه‌ دیوان‌ شعری‌ از او را برای‌ آكادمیك‌ ساموئیلوویچ‌ می‌فرستد. اطلاعات‌ خوجه‌لی‌ ملا اساس‌ تحقیقات‌ بعدی‌ ساموئیلوویچ‌ بر مسكین‌ قلیچ‌ را تشكیل‌ می‌دهد.
به‌ سال‌ 1928 میلادی‌ و.اوسپنسكی‌ و بلیانف‌ در كتاب‌ «موسیقی‌ تركمن‌» به‌ معرفی‌ اشعار مسكین‌ قلیچ‌ كه‌ توسط بخشیان‌ بصورت‌ «آیدیم‌» اجرا می‌ شده‌ است‌، می‌ پردازند.
در سال‌ 1942 میلادی‌ نُه‌ شعر از مسكین‌ قلیچ‌ در یك‌ مجموعه‌ی‌ كوچك‌ به‌ چاپ‌ رسید این‌ مجموعه‌ با مقدمه‌ و اندك‌ محتویات‌ خود خوانندگان‌ بی‌شماری‌ را با زندگی‌ و افكار مسكین‌ قلیچ‌ آشنا ساخت‌.
قربان‌قلیچ‌ قولیف‌ به‌ مطالعه‌ی‌ عمیق‌ تری‌ در باره‌ی‌ زندگی‌ و احوال‌ مسكین‌ قلیچ‌ پرداخت‌ و مجموعه‌ی‌ آن‌ مطالعات‌ را در مقاله‌ای‌ تحت‌ عنوان‌ «درباره‌ی‌ زندگی‌ و آفرینش‌ ادبی‌ مسكین‌ قلیچ‌» به‌ سال‌ 1948 میلادی‌ به‌ چاپ‌ رسانید.
تنها كوششی‌ كه‌ برای‌ معرفی‌ مسكین‌ قلیچ‌ در ایران‌ صورت‌ گرفت‌، چاپ‌ دیوان‌ اشعار پراكنده‌ی‌ او به‌ همت‌ مراد دردی‌ قاضی‌ است‌. این‌ دیوان‌ صد و سه‌ شعری‌ مسكین‌ قلیچ‌، بار اول‌ به‌ سال‌ 1347 و بار دوم‌ به‌ سال‌ 1361 شمسی‌ منتشر شد و با استقبال‌ فراوان‌ مردم‌ روبرو شد و در اندك‌ زمانی‌ نسخه‌ های‌ آن‌ نایاب‌ گشت‌. دیوان‌ مسكین‌ قلیچ‌ نیاز به‌ تصحیح‌ و تدقیق‌ تازه‌ای‌ دارد كه‌ انشاالله آن‌ نیز به‌ همت‌ نویسندگان‌ و محققین‌ در آینده‌ای‌ نزدیك‌ میسر خواهد شد.
امر دیگری‌ كه‌ به‌ تحقیقات‌ و مطالعات‌ دقیق‌تر محققان‌ كمك‌ خواهد كرد، جمع‌ آوری‌ اطلاعات‌ زندگانی‌ مسكین‌ قلیچ‌ و یافتن‌ اشعار و منظومه‌ های‌ نایافته‌ی‌ این‌ عارف‌ بزرگوار است‌. مقالاتی‌ كه‌ گهگاه‌ در مورد مسكین‌ قلیچ‌ در مجلات‌ و روزنامه‌ های‌ كشور به‌ چشم‌ می‌ خورد، جز تكرار مكررات‌ و افزودن‌ نكات‌ مبهم‌ بیشتر، چیز دیگری‌ نیست‌.
ما در این‌ مقاله‌ كوشیده‌ایم‌، تمامی‌ زوایای‌ زندگانی‌ مسكین‌ قلیچ‌ را بررسی‌ نمائیم‌ و با استناد به‌ اشعار خود عارف‌، به‌ شناخت‌ هر چه‌ بیشتر افكار و اندیشه‌ های‌ او بپردازیم‌.
مطمئناً شناخت‌ شخصیت‌ مسكین‌ قلیچ‌ با برخی‌ ابهامات‌ همراه‌ است‌ كه‌ انشاالله آن‌ نیز در آینده‌ای‌ نزدیك‌ با راهنمایی‌ شما محققان‌ و اندیشمندان‌ گرامی‌ برطرف‌ خواهد شد.
لازم‌ به‌ تذكر است‌ كه‌، مسكین‌ قلیچ‌ با تمام‌ شهرتی‌ كه‌ در ادبیات‌ عرفانی‌ ملل‌ مسلمان‌ دارد، دارای‌ مزاری‌ گمنام‌ است‌ كه‌ افراد اندكی‌ از آن‌ باخبر هستند. مقام‌ شامخ‌ این‌ عارف‌ كامل‌، با گمنامی‌ مزار او ناسازگار است‌. امید است‌ هیئتی‌ از دوستداران‌ او تحت‌ عنوان‌ «هیئت‌ امناء آرامگاه‌ مسكین‌ قلیچ‌» زیر نظر مسئولین‌ محترم‌ كه‌ همیشه‌ در امور خیر پیشقدم‌ بوده‌اند تشكیل‌ شود، تا بدین‌ وسیله‌ خدمتی‌ به‌ عرفان‌ و عرفاء - كه‌ به‌ نوبه‌ی‌ خود خدمات‌ شایانی‌ را به‌ اسلام‌ نموده‌اند - شده‌ باشد.
در این‌ جا بجاست‌، از آقای‌ جمعه‌ گلدی‌ مرادی‌ كه‌ زحمت‌ تهیه‌ی‌ پاره‌ای‌ از ناگفته‌ های‌ زندگانی‌ مسكین‌ قلیچ‌ را به‌ عهده‌ گرفتند و نیز آقای‌ محمودقلی‌ بایندری‌ مقدم‌ كه‌ با مطالعه‌ی‌ این‌ نوشته‌، با توضیحات‌ به‌ جای‌ خویش‌ مرا در رفع‌ اشكالات‌ و نقیصه‌های‌ این‌ مقاله‌ یاری‌ نمودند، كمال‌ تشكر و قدردانی‌ را بنمایم‌.

نام‌ و نسب‌ مسكین‌ قلیچ‌
نام‌ وی‌ را با استناد به‌ اشعارش‌ مسكین‌ قلیچ‌ ضبط نموده‌اند. مسكین‌ قلیچ‌ از طایفه‌ی‌ آتای‌ تركمن‌ است‌. خود وی‌ نام‌ و نسب‌ خویش‌ را بدینگونه‌ می‌آورد:
«ای‌ دل‌،
جد من‌ گوزلوك‌ آتا است‌.
من‌ از اولاد پیغمبر(ص‌)،
و از نسل‌ آن‌ پاكزاد قریشی‌
عثمان‌ ذی‌ النورین‌ می‌باشم‌» (1)

و در جایی‌ دیگر از دیوان‌ خویش‌ در شعر «اولموشام‌» در بند آخر چنین‌ می‌گوید:
«حق‌ تعالی‌ را شكر می‌گویم‌،
مرا از فرزندان‌ آن‌ حضرت‌(ص‌)نمود.
من‌ اولاد آن‌ قریشی‌،
عثمان‌ پاكزاد می‌باشم‌» (2)

در مقدمه‌ی‌ دیوان‌ مسكین‌ قلیچ‌ (به‌ قلم‌ مراد دوردی‌ قاضی‌)، او از طایفه‌ی‌ آتای‌ گوگلان دانسته‌ شده‌ است. (3)
ابوللیث‌ مروی‌ به‌ سال‌ 1917 میلادی‌ در مقاله‌ی‌ خویش‌ تحت‌ عنوان‌ «از ایل‌ تركمن‌» در مجله‌ی‌ سووت‌ تاتارستان‌ می‌آورد: «صد سال‌ پیش‌ از این‌، مختومقلی‌ از طایفه‌ی‌ گوگلان‌، و سی‌- چهل‌ سال‌ قبل‌ نیز مسكین‌ قلیچ‌ از طایفه‌ی‌ آتای‌ یموت ،در پهنه‌ی‌ ادبیات‌ تركمن‌ ظهور نمودند» (4)
این‌ دو نظر هیچ‌ سندیتی‌ ندارند. در اینكه‌ او از طایفه‌ی‌ آتا می‌باشد شكی‌ نیست‌. ولی‌ باید در اینجا، این‌ نكته‌ را مشخص‌ نمود كه‌ گوگلان‌ و یموت‌ طایفه‌ای‌ به‌ نام‌ آتا ندارند. آتا طایفه‌ای‌ است‌ كه‌ به‌ عنوان‌ منسوبین‌ به‌ حضرت‌ رسول(ص) دارای‌ احترام‌ فراوانی‌ در بین‌ تركمنان‌ هستند و از طوایف‌ گوگلان‌ و یموت‌ جدا می‌باشند.
نسب‌ طایفه‌ی‌ آتا به‌ حضرت‌ عثمان‌ ذی‌النورین می‌رسد، و شرح‌ كامل‌ شجره‌ی‌ این‌ طایفه، موید این‌ قول‌ است. (5)
جد مسكین‌ قلیچ‌، قطب‌الدین‌ گوزلوك‌ آتا،از عرفای‌ مشهور قرن‌ دوازده‌ میلادی‌ و از خلفای‌ مشهور پیر تركستان‌ خواجه‌ احمد یسوی (1166- 1103 م) است‌.(6) نام‌ اصلی‌ گوزلوك‌ آتا، حسن‌ قراول‌ آتا بوده‌، كه‌ به‌ استناد به‌ برخی‌ منابع‌، در شعر تخلص‌ «قول‌ گدا»، «قول‌ گدایی‌»، «گدا» داشته‌ است. (7) شعری‌ نیز در مدح‌ او از بین‌ دست‌ نوشته‌ها بدست‌ آمده‌ است‌ كه‌ با این‌ بیت‌ آغاز می‌شود:
بیل‌ سروری‌ عالم‌ ـ جهان‌
ای‌ قطب‌ الدین‌ گوزلوك‌ آتا
عرش‌ اوزره‌ اول‌ توتموش‌ مكان‌
ای‌ قطب‌ الدین‌ گوزلوك‌ آتا (8)
مزار قطب‌ الدین‌ گوزلوك‌ آتا در تركمنستان‌ و در 150 كیلومتری‌ شمال‌ شرقی‌ شهر شاه‌ قدم‌ (كراسنوودسك‌ قبلی‌) واقع‌ است‌ كه‌ زیارتگاه‌ مشهوری‌ می‌باشد. (9)
عارف‌ در تمامی‌ اشعار خویش‌ از تخلص‌ «مسكین‌ قلیچ‌» بهره‌ گرفته‌ است‌. نام‌ اصلی‌ او «قلیچ‌» به‌ معنای‌ «شمشیر» بوده‌، كه‌ فقط در چند شعر از او، این‌ نام‌ به‌ چشم‌ می‌خورد.
نام‌ پدر و مادر مسكین‌ قلیچ‌ تاكنون‌ مشخص‌ نگردیده‌ است‌.

زادگاه‌ و محل‌ سكونت مسكین‌ قلیچ‌
در مورد زادگاه‌ مسكین‌ قلیچ‌ اطلاعات‌ دقیقی‌ وجود ندارد. آقای‌ قولیف‌ بر اساس‌ گفته‌ های‌ دختر و داماد مسكین‌ قلیچ‌ و نیز اطلاعاتی‌ كه‌ از ریش‌ سفیدان‌ ایل‌ گوگلان‌ گرفته‌، محل‌ تولد عارف‌ را «قارری‌ قلعه‌» آورده‌ است. (10)
ساموئیلوویچ‌ درباره ‌ی‌ محل‌ تولد مسكین‌ قلیچ‌ این‌گونه‌ می‌نویسد: «مسكین‌ قلیچ‌ ... نام‌ اصلی‌ وی‌ ملا قلیچ‌ است‌. او در خیوه‌ به‌ دنیا آمده‌ است‌. سپس‌ در میان‌ یموت‌ها سكنی‌ گزیده‌ است‌.» (11)
او اشاره‌ای‌ به‌ تاریخ‌ آمدن‌ مسكین‌ قلیچ‌ به‌ گرگان‌ (تركمن‌ صحرای‌ ایران‌) و همچنین‌ علت‌ سكونت‌ او در میان‌ یموتها را قید نكرده‌ است‌. هیچ‌ سند دیگری‌ محل‌ تولد وی‌ را خیوه‌ ذكر نكرده‌ است‌.
اگر مسكین‌ قلیچ‌ در خیوه‌ هم‌ به‌ دنیا آمده‌ باشد در آن‌ محل‌، سكونت‌ طولانی‌ نداشته‌ است‌. «در سال‌ 1252 ه.ق‌ (1836 م‌) فریدون‌ میرزا سردار قاجاریه‌ - نوه‌ی‌ فتحعلی‌ شاه‌ - با قشون‌ بزرگی‌ به‌ منطقه‌ی‌ گوگلانها حمله‌ كرده‌ و آنها را مجبور به‌ كوچ‌ می‌كند. از دوازده‌ هزار خانوار گوگلان‌، نه‌ هزار خانوار مجبور به‌ كوچ‌ به‌ خوارزم‌ می‌شوند. ولی‌ در آنجا نیز نمی‌ توانند بسر ببرند و در نتیجه‌ به‌ سال‌ 1273 ه.ق‌ (1857- 1856 م‌) با ده‌ هزار خانوار به‌ محل‌ قبلی‌ خویش‌ بر می‌گردند». (12) این‌ احتمال‌ وجود دارد كه‌ پدر و مادر مسكین‌ قلیچ‌ نیز در میان‌ آنها باشند. گوگلانها در منطقه‌ی‌ خوارزم‌ و قاری‌ قلعه‌ بوده‌، كوچ‌ و اسكان‌ فراوانی‌ داشته‌اند.
«وقتی‌ مسكین‌ قلیچ‌ در هجده‌ سالگی‌ تحصیل‌ می‌كرده‌، پدر و مادر او ساكن‌ قارری‌ قلعه‌ بوده‌اند. او سواد اولیه‌ را از مكتب‌خانه‌ی‌ آنجا فرا گرفته‌ است‌.
پدر مسكین‌ قلیچ‌، او را برای‌ تحصیل‌ به‌ مدرسه‌ی‌ بخارای‌ شریف‌ می‌فرستد. مسكین‌ قلیچ‌ در همان‌ اوقات‌ تحصیل‌ از پدر و مادر یتیم‌ می‌ماند». (13)
«اتفاق‌ ناگواری‌ كه‌ برای‌ مسكین‌ قلیچ‌ بعد از مراجعت‌ از تحصیل‌ پیش‌ می‌ آید، او را مجبور به‌ ترك‌ دیار می‌كند. او قبل‌ از اینكه‌ به‌ میان‌ گوگلانهای‌ ایران‌ بیاید، در روستای‌ نور بردی‌ خان‌ تكه با نام‌ «ساری‌ باغشی‌» نوازندگی‌ می‌كند. مسكین‌ قلیچ‌ با اسبی‌ كه‌ نوربردی‌ خان‌ به‌ او می‌دهد، از تركمنستان‌ كنونی‌ به‌ نزد گوگلانهای‌ ایران‌ می‌آید». (14)
«مسكین‌ قلیچ‌ بعد از اینكه‌ به‌ میان‌ گوگلانهای‌ ایران‌ می‌آید، شخصی‌ به‌ نام‌ نوریاغدی‌ قره‌داشلی‌ در پیشكمر («بایندر» سابق‌)، او را به‌ عنوان‌ پسر خوانده‌ی‌ خود می‌پذیرد. مسكین‌ قلیچ‌ در همان‌ منطقه‌، در سن‌ سی‌ و دو سالگی‌ با زنی‌ به‌ نام‌ عایشه‌ ازدواج‌ می‌كند.
چند سال‌ بعد یكی‌ از بزرگان‌ روستای‌ حاجی‌حسن‌، مسكین‌ قلیچ‌ را به‌ عنوان‌ پیش‌امام‌ مسجد به‌ آن‌ روستا می‌برد و مسكین‌ قلیچ‌ در آنجا مكتب‌ خانه‌ای‌ دایر می‌كند». (15)
مسكین‌ قلیچ‌ تا پایان‌ عمر خویش‌ در روستای‌ حاجی‌ حسن‌ می‌ماند. او عاقبت‌ در سن‌ پنجاه‌ و هشت‌ سالگی‌ در آن‌ روستا فوت‌ می‌ كند و در «كاظم‌ خوجه‌» به‌ خاك‌ سپرده‌ می‌ شود.

ولادت‌ و وفات‌ مسكین‌ قلیچ‌
در مورد تاریخ‌ ولادت‌ وی‌ اختلاف‌ نظرهای‌ فراوانی‌ وجود دارد. اطلاعاتی‌ را خوجه‌لی‌ مرادبردی‌ اوغلی‌ به‌ ما می‌ دهد. او از قیزیل ‌آروات‌ در پنجمین‌ نامه‌ای‌ كه‌ به‌ آكادمیك‌ ساموئیلوویچ‌ می‌نویسد، می‌گوید: «نام‌ اصلی‌ شاعر، ملاقلیچ‌ است‌، او در گرگان‌ ـ تركمن‌ صحرا ـ فوت‌ كرده‌ است‌» (16)
او این‌ نامه‌ را در 21-22 ژوئیه‌ نوشته‌، اما سال‌ آن‌ را مشخص‌ ننموده‌ است‌. خوجه‌لی‌ ملا در ادامه‌ی‌ نامه‌ی‌ خویش‌ می‌افزاید: «یك‌ تا ده‌ روز دیگر، كتاب‌ مسكین‌ قلیچ‌ را برایتان‌ خواهم‌ فرستاد» (17)
از قراین‌ و نامه‌ های‌ بعدی‌ او مشخص‌ می‌شود، كه‌ نامه‌ی‌ فوق‌الذكر را به‌ سال‌ 1907 م‌ نوشته‌ است‌.
خوجه‌ لی‌ ملا در 9 اوت‌ 1908 م‌ هشتمین‌ نامه‌ی‌ خویش‌ را به‌ ساموئیلوویچ‌ می‌فرستد و می‌نویسد:«با اسب‌ به‌ ولایت‌ گرگان‌ (تركمن‌ صحرای‌ ایران‌) رفتم‌، نسخه‌ای‌ از اوغوز نامه‌ی‌ سفارش‌ شما را از نوری‌ ایشان‌ ملا مراد آخوند یافتم‌» (18)
خوجه‌لی‌ ملا در این‌ نامه‌ یادآوری‌ می‌كند كه‌ مسكین‌ قلیچ‌ در حدود شصت‌ سالگی‌، ـ تقریبا دو سال‌ پیش‌ ـ در گذشته‌ است‌. بر اساس‌ معلومات‌ خوجه‌لی‌ ملا، مسكین‌ قلیچ‌ به‌ سال‌ 1845 م‌ متولد و در سال‌ 1905 م‌ فوت‌ نموده‌ است‌.
مراد دردی‌ قاضی‌ در مقدمه‌ی‌ دیوان‌ مسكین‌ قلیچ‌ می‌آورد: «اطلاعاتی‌ كه‌ در مورد زندگی‌ مسكین‌ قلیچ‌ به‌ دست‌ ما رسیده‌ است‌، این‌گونه‌ می‌باشد: او در سال‌ 1268 ه.ق‌ به‌ دنیا آمده‌ و در سال‌ 1325ه.ق‌ درگذشته‌ است‌. بر اساس‌ معلومات‌ دختر مسكین‌ قلیچ‌ - آق‌ بیكه‌- شاعر در سال‌ 1278ه.ق‌ به‌ دنیا آمده‌ و در سال‌ 1327 ه.ق‌ از دنیا رفته‌ است.‌» (19)
مراد دردی‌ قاضی‌ یادآوری‌ می‌نماید كه‌ تاریخ‌ دقیق‌ ولادت‌ و وفات‌ مسكین‌ قلیچ‌ معلوم‌ نمی‌باشد.
اسدا معینی‌ به‌ سال‌ 1344 شمسی‌ در كتاب‌ خود «جغرافیای‌ تاریخی‌ گرگان‌ و دشت‌» می‌آورد: «ملا مسكین‌ قلیچ‌ از طایفه‌ی‌ آتا و در گوگلان‌، محل‌ سكنی‌ طایفه‌ی‌ بایندر زندگی‌ می‌ كرده‌ است‌ و در سال‌ 1303 ه.ق‌ فوت‌ نموده‌ و در محل‌ بایندر به‌ خاك‌ سپرده‌ شده‌ است.‌» (20)
قربان‌قلیچ‌ قولیف‌ در مقاله‌ی‌ تحقیقی‌ خویش‌ تحت‌ عنوان‌ «درباره‌ی‌ زندگی‌ و آفرینش‌ ادبی‌ مسكین‌ قلیچ‌» می‌نویسد: «ما برخی‌ اطلاعات‌ زندگی‌ مسكین‌ قلیچ‌ را از توضیحات‌ دختر شاعر آق‌ بیكه‌ و شوهر او تاجی‌ (تاجی‌ كر) و ریش‌ سفیدان‌ ایل‌ گوگلان‌ روستای‌ ملا موخی‌ (كسر پیشكمر) به‌ دست‌ آورده‌ایم‌.» (21)
او نیز همچون‌ آقای‌ مراد دوردی‌ قاضی‌ با دختر مسكین‌ قلیچ‌ گفتگو كرده‌ است‌. قولیف‌ بر خلاف ‌آقای‌ قاضی‌ صراحتا اشاره‌ به‌ تمامی‌ جزئیات‌ مصاحبه‌ی‌ خویش‌ دارد. تاریخی‌ كه‌ این‌ دو از زبان‌ آق‌ بیكه‌ برای‌ ولادت‌ و وفات‌ عارف‌ ذكر می‌كنند، هماهنگی‌ ندارد. آقای‌ قاضی‌، عمر مسكین‌ قلیچ‌ را 48 سال‌ و قولیف‌ آن‌ را 58 سال‌ ذكر كرده‌اند.
دختر مسكین‌ قلیچ‌ - آق‌ بیكه‌- در اكتبر 1944میلادی‌ درباره‌ی‌ وفات‌ پدر خود این‌ گونه‌ توضیح‌ داده‌ است‌: «اكنون‌ سی‌ و هفت‌ سال‌ سن‌ دارم‌. وقتی‌ من‌ كودك‌ 13-14 ماهه‌ ای‌ بوده‌ام‌، پدرم‌ در سن‌ 58 سالگی‌ از دنیا رفته‌ است.‌» (22)
قربان‌ قلیچ‌ قولیف‌ در ادامه‌ی‌ مقاله‌ می‌نویسد: «بر این‌ اساس‌ مسكین‌ قلیچ‌ به‌ سال‌ 1908 م‌ وفات‌ كرده‌ است‌» (23)
شوهر آق‌ بیكه‌ به‌ نام تاجی‌ كر در مصاحبه‌ با قولیف‌ این‌گونه‌ گفته‌ است‌: «وقتی‌ ملا قلیچ‌ از دنیا رفت‌، من‌ نوجوانی‌ 14- 15 ساله‌ بودم‌. اكنون‌ پنجاه‌ ساله‌ هستم‌.» (24)
قولیف‌ می‌نویسد: «بر اساس‌ گفته‌ی‌ داماد مسكین‌ قلیچ‌، شاعر در یكی‌ از سالهای‌ 1907- 1908 م‌ از دنیا رفته‌ است‌ و اگر 58 سال‌ عمر مسكین‌ قلیچ‌ را از این‌ سال‌ كم‌ نمائیم‌، تولد او به‌ سال‌ 1850 م‌. می‌افتد.»
ریش‌ سفیدانی‌ كه‌ مسكین‌ قلیچ‌ را دیده‌اند نیز، وفات‌ وی‌ را در سالهای‌ 1908 - 1907 م‌. ذكر كرده‌اند. (26)
از اطلاعاتی‌ كه‌ آكادمیك‌ ساموئیلوویچ‌ به‌ استناد اقوال‌ خوجه‌لی‌ ملا به‌ دست‌ داده‌، كار تحقیقی‌ قربان‌ قلیچ‌ قولیف‌ شایان‌ توجه‌ بیشتری‌ است‌.
اما این‌ مهم‌ لازم‌ به‌ یادآوری‌ است‌ كه‌ قولیف‌ در محاسبه‌ی‌ ولادت‌ و وفات‌ مسكین‌ قلیچ‌ از سال‌ میلادی‌ استفاده‌ كرده‌، و همین‌ امر باعث‌ نادرستی‌ محاسبات‌ او شده‌ است‌.
قولیف‌ برای‌ محاسبه‌ی‌ ولادت‌ و وفات‌ مسكین‌ قلیچ‌ باید از سنه‌ی‌ هجری‌ قمری‌ استفاده‌ می‌ كرد، و پس‌ از آن‌ سالهای‌ بدست‌ آمده‌ را با فرمول‌ رایج‌ اهل‌ فن‌ آن‌، محاسبه‌ می‌نمود.
اكنون‌ همان‌ كار را ما بر روی‌ سنه‌ی‌ هجری‌ قمری‌ انجام‌ می‌دهیم‌:
آق‌ بیكه‌ به‌ سال‌ 1944 م‌ برابر با 1363 ه.ق‌ با قولیف‌ مصاحبه‌ انجام‌ داده‌ است‌. در آن‌ زمان‌ از فوت‌ شاعر 36 سال‌ می‌گذشته‌ است‌، پس‌ بنابر قول‌ آق‌ بیكه‌، شاعر در سال‌ 1327 ه.ق‌ وفات‌ نموده‌ است‌ و اگر سن‌ 58 سالگی‌ مسكین‌ قلیچ‌ را از آن‌ كم‌ نمائیم‌ سال‌ تولد او، یعنی‌ سال‌ 1268 ه.ق‌ به‌ دست‌ می‌ آید.
حال‌ اگر قول‌ تاجی‌ داماد مسكین‌ قلیچ‌ و سایر ریش‌ سفیدان‌ را در نظر بگیریم‌، وفات‌ او در سالهای 1326- 1327 ه.ق‌ بوده‌ است‌، و این‌ اندك‌ تفاونی‌ با قول‌ آق‌ بیكه‌ دارد.
خود قربان‌ قلیچ‌ قولیف‌ نیز در تحقیق‌ خویش‌ قول‌ آق‌ بیكه‌ را پسندیده‌ است‌.
پس‌ مسكین‌ قلیچ‌ به‌ سال‌ 1268 ه.ق‌ به‌ دنیا آمده‌ و در سال‌ 1327 ه.ق‌ در سن‌ 58 سالگی‌ دار فانی‌ را وداع‌ گفته‌ است‌.
بدین‌ ترتیب‌ اطلاعاتی‌ كه‌ در كتاب‌ جغرافیای‌ تاریخی‌ گرگان‌ و دشت‌ و سایر كتب‌ منتشره‌ دیده‌ می‌شود، قابل‌ استناد نمی‌باشند.

محل‌ دفن‌ و مزار مسكین‌ قلیچ‌
در مورد محل‌ دفن‌ مسكین‌ قلیچ‌ تا این‌ زمان‌ در هیچ‌ مقاله‌ و رساله‌ای‌ اطلاعات‌ دقیقی‌ داده‌ نشده‌ است‌.
در برخی‌ از كتب‌ بدون‌ هیچ‌ استنادی‌ محل‌ دفن‌ او را بایندر گفته‌اند. (27)
آقای‌ مراد دردی‌ قاضی‌ به‌ استناد گفته‌های‌ مرحوم‌ حاجی‌ ملاموخی‌، مزار مسكین‌ قلیچ‌ را در اطراف‌ «كاظم‌ خوجه‌» واقع‌ در شرق‌ آی ‌درویش‌ می‌داند. (28)
و اما محل‌ دقیق‌ دفن‌ و مزار مسكین‌ قلیچ‌ را آقای‌ جمعه‌ گلدی‌ مرادی‌ در یادداشتی‌ چنین‌ نوشته‌ است‌: «محل‌ دقیق‌ مزار مسكین‌ قلیچ‌ در 19 كیلومتری‌ شرق‌ كلاله‌ واقع‌ در قبرستان‌ كاظم‌ خوجه‌ است‌. اشخاصی‌ كه‌ شاعر را دفن‌ كرده‌اند، مرحوم‌ غایب‌ قلی‌ معروف‌ به‌ قاقا ملا و پسرش‌ مرحوم‌ آدینه‌ قلی‌ ساكن‌ یكه‌قوز بوده‌اند، كه‌ بالطبع‌ از محل‌ دقیق‌ دفن‌ مسكین‌ قلیچ‌ نیز اطلاع‌ داشته‌اند. مرحوم‌ آدینه‌ قلی‌ در اواخر عمر خویش‌ محل‌ قبر عارف‌ را به‌ محمودقلی‌ بایندری‌مقدم‌ ساكن‌ روستای‌ كسر پیشكمر و سبحان‌بردی‌ امانی‌ ساكن‌ روستای‌ یكه‌قوز نشان‌ داده‌ است‌ و اكنون‌ آن‌ دو تنها كسانی‌ می‌باشند كه‌ از محل‌ دفن‌ مسكین‌ قلیچ‌ اطلاع‌ دقیق‌ دارند». (29)
«دختر شاعر، آق‌ بیكه‌ و شوهر او، مامی‌ و دخترش‌ گل‌ بی‌بی‌ تا حدود سال‌ 1343 شمسی‌ به‌ زیارت‌ مسكین‌ قلیچ‌ می‌رفته‌اند» (30)
برازنده‌ است‌ مزار عارف‌ كاملا مشخص‌ و ثبت‌ گردد و بنای‌ یادبودی‌ لایق‌ مقام‌ عرفانی‌ او بر پا شود، چرا كه‌ با گذشت‌ زمان‌ امكان‌ نامشخص‌ ماندن‌ مزار و محل‌ دفن‌ مسكین‌ قلیچ‌ برای‌ همیشه‌ وجود دارد. (31)

بازماندگان‌ مسكین‌ قلیچ‌
در مقدمه‌ی‌ دیوان‌ مسكین‌ قلیچ‌، سن‌ ازدواج‌ او را به‌ علت‌ فقر مالی‌، سی‌ و دو سالگی‌ نوشته‌اند. (32)
نام‌ همسر مسكین‌ قلیچ‌، «عایشه‌» (خواهر تاجلی‌) بوده‌ كه‌ در سال‌ 1348 شمسی‌ از دنیا رفته‌ است‌. مسكین‌ قلیچ‌ از عایشه‌ دارای‌ دو دختر و یك‌ پسر می‌گردد. پسر مسكین‌ قلیچ‌ در سن‌ هفت‌ سالگی‌ فوت‌ كرده‌ است. (33)
قربان‌ قلیچ‌ قولیف‌ نیز سال‌ وفات‌ عایشه‌ را در سال‌ 1348 ش‌ آورده‌ است‌، اما نام‌ برادر او را «آبا» می‌نویسند. (34)
دختران‌ این‌ شاعر، اراز بی‌بی‌ و آق‌بیكه‌ نام‌ دارند. اراز بی‌بی‌ بعد از فوت‌ مسكین‌ قلیچ‌ با پسر عموی‌ خود تقی‌ ـ ساكن‌ قارری‌ قلعه‌ ـ به‌ تركمنستان‌ می‌رود. (35)
خوجه‌ لی‌ ملا در نامه‌ی‌ خویش‌ به‌ آكادمیك‌ ساموئیلوویچ‌ می‌نویسد:«مسكین‌ قلیچ‌ در گرگان‌ (تركمن‌ صحرای‌ ایران‌) فوت‌ كرد. یكی‌ ـ دو نفر از خانواده‌ی‌ او مانده‌ است‌. یك‌ برادر نیز دارد كه‌ در سمرقند ازدواج‌ كرده‌ است‌ و خانواده‌ی‌ مسكین‌ قلیچ‌ را جمع‌ نموده‌ است‌. آدرس‌ او را نمی‌دانم.‌» (36)
در كتاب‌ تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌ آمده‌ است‌: «خوجه‌لی‌ ملا در نامه‌های‌ بعدی‌ خود در این‌ مورد چیزی‌ ننوشته‌ است‌. او به‌ تحقیق‌ نمی‌داند بر سر خانواده‌ی‌ مسكین‌ قلیچ‌ چه‌ آمده‌ است‌. به‌ عقیده‌ی‌ ما برادر مسكین‌ قلیچ‌ كاملا خانواده‌ی‌ برادرش‌ را جمع‌ نكرده‌ است‌. اما احتمال‌ می‌رود، یكی‌ از دختران‌ او را با خود به‌ تركمنستان‌ برده‌ باشد. این‌ نیز مشخص‌ نیست‌، چون‌ تا كنون‌ هیچ‌ اثری‌ از برادر او پیدا نشده‌ است‌. اگر نیز مسكین‌ قلیچ‌ برادری‌ داشته‌، از او بزرگتر بوده‌ است‌.» (37)
و اما آقای‌ جمعه‌ گلدی‌ مرادی‌ برایمان‌ این‌گونه‌ نوشته‌ است‌: «آق‌بیكه‌ با شخصی‌ به‌ نام‌ تاجی‌ كر ازدواج‌ كرده‌ است‌. همین‌ دختر و داماد مسكین‌ قلیچ‌ اطلاعات‌ فراوانی‌ در مورد وی‌ برای‌ ما به‌ جای‌ گذاشته‌اند كه‌ توسط محققین‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌.
آق‌بیكه‌ به‌ سال‌ 1363 شمسی‌ از دنیا رفته‌ و از او فقط یك‌ دختر به‌ نام‌ گل‌ بی‌بی‌ به‌ جای‌ مانده‌ است‌. گل‌بی‌بی‌ در روستای‌ كسر پیشكمر (بایندر سابق‌) زندگی‌ می‌كرده‌ و از خود دو پسر به‌ نامهای‌ الله قلی‌ و جمعه‌ قلی‌ ممی‌پور (نتیجه‌ های‌ مسكین‌ قلیچ‌) به‌ جای‌ گذاشته‌ است‌. آن‌ دو اكنون‌ در قید حیاتند و در روستای‌ كسر پیشكمر زندگی‌ می‌كنند.» (38)

ساری‌ باغشی‌ كیست‌؟
مسكین‌ قلیچ‌، بخشی‌ (نوازنده‌ی‌ محلی‌) نیز بوده‌ است‌ و در این‌ باره‌ روایات‌ مختلفی‌ وجود دارد. او وقتی‌ دیار خویش‌ را ترك‌ گفته‌، در روستای‌ نوربردی‌ خان‌ تكه‌ با نام‌ ساری‌ باغشی‌ هنرنمایی‌ كرده‌ است‌. نوازندگی‌ مسكین‌ قلیچ‌ چیز بعیدی‌ به‌ نظر نمی‌رسد، چرا كه‌ موسیقی‌ تركمنی‌ ریشه‌ در مذهب‌ و عرفان‌ آنان‌ دارد.
می‌گویند آنكه‌ با «كمانچه‌»، مسكین‌ قلیچ‌ را همراهی‌ می‌كرده‌، «علی‌ سید» بوده‌ است‌ كه‌ شاعر، شعری‌ را نیز به‌ وی‌ اختصاص‌ داده‌ است‌.
در تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌ آمده‌ است‌: «نوازندگی‌ مسكین‌ قلیچ‌ زیاد طول‌ نمی‌كشد. مسكین‌ قلیچ‌ هنر نوازندگی‌ خویش‌ را به‌ شخصی‌ به‌ نام‌ «غایب‌ بردی‌» تعلیم‌ می‌دهد و او بخشی‌ بزرگی‌ می‌شود. غایب‌ بردی‌ اشعار مسكین‌ قلیچ‌ را با هنر خویش‌ در بین‌ مردم‌ رواج‌ می‌دهد.» (39)
مزار غایب‌ بردی‌ را اكنون‌ در یكه‌ قوز نشان‌ می‌دانند و نبیره‌های‌ او در آن‌ روستا زندگی‌ می‌كنند. شخصی‌ كه‌ مسكین‌ قلیچ‌ را به‌ خاك‌ سپرده‌، غایب‌ قلی‌ معروف‌ به‌ قاقا ملا پسر عموی‌ غایب‌ بردی‌ است‌.» (40)
فرزندان‌ غایب‌ بردی‌، «طوواق‌»، «اوغول‌ بیكه‌» و «آقجا گل‌» و یك‌ پسر به‌ نام‌ «اوده‌» بوده‌اند كه‌ از میان‌ آنها فقط «اوغول‌ بیكه‌» در قید حیات‌ می‌باشد و در روستای‌ «كورلر» زندگی‌ می‌كند. (41)
آقای‌ مراد دوردی‌ قاضی‌ نیز در مقدمه‌ای‌ كه‌ بر «دیوان‌ مسكین‌ قلیچ‌» و «دیوان‌ مرد شاعر و محمد شاعر» نوشته‌، اشاره‌ای‌ به‌ نوازندگی‌ مسكین‌ قلیچ‌ دارد. (42)
مسكین‌ قلیچ‌ در هیچ‌ شعری‌ از خود، به‌ بخشیگری‌ و ساری‌ باغشی‌ بودنش‌ اشاره‌ای‌ ندارد.

«مسكین‌» و «قلیچ‌»های‌ دیگر
تحقیق‌ و مطالعه‌ی‌ میراث‌ ادبی‌ مسكین‌ قلیچ‌ نیاز به‌ دقت‌ و تعمق‌ بیشتری‌ دارد، چرا كه‌ گاه‌ او را در برخی‌ از كتب‌ با شاعرانی‌ دیگر كه‌ تخلص‌ شعری‌ «قلیچ‌» و «مسكین‌» داشته‌اند، اشتباه‌ گرفته‌ است‌.
شاعران‌ دیگر كه‌ با تخلص‌ «قلیچ‌» و «مسكین‌» شعر گفته‌اند، عبارتنداز: یكی‌ از شاعران‌ تركمن‌ كه‌ تخلص‌ «قلیچ‌» داشته‌، در اواخر قرن‌ نوزدهم‌ می‌ زیسته‌ است‌. بر اساس ‌داستانی‌ كه‌ مراد شاعر با عنوان‌ «درباره‌ی‌ شاعران‌: مراد، بگیم‌، ندیر و قلیچ‌» نوشته‌، قلیچ‌ از طایفه‌ی‌ ارساری‌ تیره‌ی‌ قولتاق‌ بوده‌ است‌. این‌ قلیچ‌، با خود مراد شاعر (مراد كل‌) و ندیر و بگیم‌ هم‌ می‌باشد. (43)
در مورد زندگانی‌ این‌ قلیچ‌ اطلاعات‌ دیگری‌ وجود ندارد.
شاعر دیگر با نام‌ «مسكین‌« و «مسكینی‌» در خیوه‌ و هم‌ عصر الله قلی‌خان‌ (1842- 1825م‌.) و محمد امین‌ مادمین‌ خان‌ (1855- 1846، 1847 م‌) بوده‌ است‌. (44)
شاعری‌ دیگر، با تخلص‌ شعری‌ «مسكین‌» اهل‌ بالقان‌ است‌. نام‌ اصلی‌ او «محمدتاج‌» و نام‌ پدرش‌ «حق‌بردی‌» می‌باشد. این‌ «مسكین‌» عمر خویش‌ را در بالقان‌ گذرانده‌ است‌. درباره‌ی‌ این‌ شاعر نیز اطلاعات‌ اندكی‌ بدست‌ ما رسیده‌ است. (45)
شاعر دیگری‌ كه‌ با تخلص‌ «مسكین‌» شعر گفته‌، «دولت‌ دوردی‌» است‌. دولت‌ دوردی‌ در اسن‌ قلی‌ (حسن‌ قلی‌) زندگی‌ می‌كرده‌ است‌. او تا سال‌ 1900 م‌. نیز در قید حیات‌ بوده‌ است‌46.
شاعری‌ نیز با لقب‌ «مسكین‌» به‌ زبان‌ فارسی‌ شعر سروده‌ است‌. در مورد زندگانی‌ او هیچگونه‌ اطلاعاتی‌ نیست‌. دست‌ نوشته‌ای‌ از اشعار او در سال‌ 1864 میلادی‌ تحریر یافته‌ است‌. (47)
بدین‌ ترتیب‌ تحقیق‌ و مطالعه‌ در آثار مسكین‌ قلیچ‌، احتیاج‌ به‌ دقت‌ نظر بیشتری‌ دارد، تا با آثار شاعران‌ دیگری‌ كه‌ شباهت‌ اسمی‌ به‌ او دارند، اشتباه‌ نشود.

شعر مسكین‌ قلیچ‌
گردآوری‌ آثار مسكین‌ قلیچ‌، تحقیق‌ و مطالعه‌ بر روی‌ زندگانی‌ و آثار او، تنها توسط نویسندگان‌تركمن‌ انجام‌ نگرفته‌ است‌. بلكه‌ این‌ تحقیق‌ از زمانی‌ قدیمی‌تر به‌ وسیله‌ی‌ شرق ‌شناسانی‌ چون‌ آ.ن‌.ساموئیلوویچ‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.
در مورد مسكین‌ قلیچ‌ قدیمی‌ترین‌ معلوماتی‌ كه‌ بدست‌ ما رسیده‌، از ابوللیث‌ مروی‌ است‌. او در مجله‌ی‌ سووت‌ تاتارستان‌ در مقاله‌ی‌ خویش‌ تحت‌ عنوان‌ «از ایل‌ تركمن‌»، مسكین‌ قلیچ‌ را شاعری‌ از طایفه‌ی‌ آتا معرفی‌ می‌دارد.
بدین‌ ترتیب‌ می‌توان‌ چنین‌ نتیجه‌ گرفت‌ كه‌ مسكین‌ قلیچ‌ در سالهای‌ 1877 و 1886 میلادی‌ شاعری‌ مشهور بوده‌ است‌. (48)
در سال‌ 1942 میلادی‌ نه‌ شعر مسكین‌ قلیچ‌ در یك‌ مجموعه‌ به‌ چاپ‌ رسید.
این‌ مجموعه‌ی‌ كوچك‌ با مقدمه‌ و اندك‌ محتویات‌ خود، خوانندگان‌ بسیاری‌ را با زندگی‌ و افكار شاعر آشنا ساخت‌.
قربان‌ قلیچ‌ قولیف‌ به‌ مطالعات‌ عمیق‌تری‌ در زندگانی‌ و احوال‌ مسكین‌ قلیچ‌ پرداخت‌ و مجموعه‌ی‌ آن‌ مطالعات‌ را در مقاله‌ای‌ تحت‌ عنوان‌ «درباره‌ی‌ زندگانی‌ و آفرینش‌ ادبی‌ مسكین‌ قلیچ‌» در شماره‌ی‌ هفت‌ مجله‌ی‌ «سووت‌ ادبیاتی‌» به‌ سال‌ 1948 م‌ به‌ چاپ‌ رسانید.
و.اوسپنسكی‌ و و.بلیانف‌ به‌ سال‌ 1928 میلادی‌ در كتاب‌ «موسیقی‌ تركمنی‌» اشاره‌ به‌ این‌ داشته‌اند كه‌ اشعار مسكین‌ قلیچ‌ توسط بخشیان‌ تركمن‌ به‌ صورت‌ آیدیم‌ اجرا می‌ شده‌ است. (49)
به‌ غیر از اینها نیز كارهای‌ ویژه‌ی‌ دیگری‌ در جمع‌ آوری‌ آثار مسكین‌ قلیچ‌ انجام‌ گرفته‌ است‌.
از مجموعه‌ آثار مسكین‌ قلیچ‌ چهار دست‌ نوشته‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌ كه‌ در فرهنگستان‌ علوم‌ تركمنستان‌ در شماره‌های‌ 68،843،1101،1221 نگهداری‌ می‌شود.
دیوان اشعار مسكین‌ قلیچ‌ كه‌ خوجه‌لی‌ ملا به‌ ساموئیلوویچ‌ فرستاده‌، دارای‌ 42 شعر است‌. اصل ‌این‌ دیوان‌ در فرهنگستان‌ علوم‌ شوروی‌ دانشكده‌ی‌ ملل‌ آسیایی‌ شاخه‌ی‌ لنینگراد در قسمت‌ دست‌ نوشته‌ها نگهداری‌ می‌شود.
ولی‌ هیچ‌ یك‌ از این‌ دست‌ نوشته‌ها دستخط خود شاعر نیست‌ و از زبان‌ بخشیان‌ یا از نسخه‌های‌ قدیمی‌تر نوشته‌ شده‌ است‌. دستخط خود شاعر بعد از فوت‌ او مفقود گشته‌ است‌.
معتبرترین‌ این‌ دست‌ نوشته‌ها، نسخه‌ی‌ شماره‌ی‌ 1101 است‌ كه‌ به‌ سال‌ 1332 ه.ق‌ (1913-1914 م‌) به‌ خط ملا نور محمد حاجی‌ تویقولی‌ نوشته‌ شده‌ است‌. با وجود این‌، در این‌ نسخه‌ نیز كاستی‌هایی‌ به‌ چشم‌ می‌خورد. (50)
به‌ غیر از نسخه‌های‌ یاد شده‌، در مجموعه‌ی‌ دست‌ نوشته‌های‌ 4، 26، 42، 56، 80، 81، 97، 115، 276، 369، 389، 439، 510، 642، 706، 742، 758، 830، 844، 933، 1031و 1111 فرهنگستان علوم تركمنستان‌ كم‌ و بیش‌ چند شعر مسكین‌ قلیچ‌ به‌ چشم‌ می‌خورد.
تنها اثری‌ كه‌ از مسكین‌ قلیچ‌ بدست‌ ما رسیده‌ است‌، دیوان‌ اشعار پراكنده‌ی‌ اوست‌ كه‌ دو بار به‌ سالهای‌ 1347 و 1361 شمسی‌ به‌ همت‌ آقای‌ مراد دوردی‌ قاضی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. به‌ غیر از این‌ اثر، سه‌ منظومه‌ی‌ دیگر نیز از او نامبرده‌ شده‌ است‌ كه‌ عبارتند از: «باتیر نفس‌» و «بگزاده‌ قربان‌» و «طوقی‌» (51)
از دو منظومه‌ی‌ آخر مسكین‌ قلیچ‌ هیچ‌ اثری‌ بدست‌ نیامده‌ است‌، اما قطعه‌هایی‌ از اشعار «منظومه‌ی‌ باتیر نفس‌» او در دیوان‌ اشعار پراكنده‌ی‌ مسكین‌ قلیچ‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. دیوان‌ اشعار پراكنده‌ی‌ مسكین‌ قلیچ‌ ـ كه‌ به‌ كوشش‌ آقای‌ مراد دوردی‌ قاضی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ ـ شامل‌ 103 شعر عارف‌ می‌باشد.
شعر مسكین‌ قلیچ‌ مطمئناً به‌ همین‌ مقدار نیست‌ كه‌ در دیوان‌ او آمده‌ است‌، ولی‌ همین‌ مقدار كه‌ وجود دارد، بیانگر مهارت‌ او در فن‌ شعر و شاعری‌ می‌باشد.

پانویس‌:
1- دیوان‌ مسكین‌قلیچ‌، به‌ كوشش‌ مراددوردی‌ قاضی‌، گنبدكاوس‌، نشر قابوس‌، چاپ‌ دوم‌، 1361، ص‌ 64، شعر «ای‌ كونگول‌».
2- همان‌ ماخذ، ص‌ 31 و 30، شعر «اولموشام‌».
3- همان‌ ماخذ، مقدمه‌، ص‌ 3.
4- تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌، به‌ سرپرستی‌ دكتر س‌.آ. قارریف‌، چاپ‌ اول‌، عشق‌ آباد، انتشارات‌ علم‌، 1978م‌.، كتاب‌ دوم‌، ص‌ 184، به‌ نقل‌ از مجله‌ی‌ سووت‌ تاتارستان‌، مقاله‌ی‌ «از ایل‌ تركمن‌»، ابواللیث‌ مروی‌، شماره‌ 10، به‌ سال‌ 1917م‌.
5- شجره‌نامه‌های‌ طوایف‌ تركمن‌، شجره‌نامه‌ی‌ آتای‌ تركمن‌، دست‌ نوشته‌ طاغن‌ نیاز شیخ‌ بن‌ خوجم‌ بردی‌ شیخ‌(متوفی‌ 1325 ه.ق‌)، به‌ اهتمام‌ محمود عطاگزلی‌.
6- شجره ‌(نسب‌نامه‌ی‌ تركمن‌)، سلطانشا آتانیازوف‌، عشق‌ آباد، انتشارات‌ توران‌1-، 1994م‌.، ص‌ 56.
7- شجره‌نامه‌ی‌ طایفه‌ی‌ آتای‌ تركمن‌ (دست‌نوشته‌)، و شجره‌ (نسب‌نامه‌ی‌ تركمن‌)، سلطانشا آتانیازوف‌، عشق‌ آباد، انتشارات‌ توران‌1-، 1994م‌.، ص‌ 56.
8- شجره‌ نامه‌ی‌ طایفه‌ی‌ آتای‌ تركمن‌، مقدمه‌.
9- شجره‌ (نسب‌نامه‌ی‌ تركمن‌)، ص‌ 56.
10- تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌، كتاب‌ دوم‌، ص‌ 187 و 186 به‌ نقل‌ از مجله‌ی‌ «سووت‌ ادبیاتی‌»، شماره‌ 7، ص‌ 7، مقاله‌ی‌ «درباره‌ی‌ زندگی‌ و آفرینش‌ ادبی‌ مسكین‌قلیچ‌، قولیف‌.ق‌.
11- همان‌ ماخذ، ص‌ 187.
12- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
13- همان‌ ماخذ.
14- همان‌ ماخذ، ص‌ 188 و 187.
15- همان‌ ماخذ.
16- تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌، كتاب‌ دوم‌، ص‌ 185، به‌ نقل‌ از قسمت‌ آرشیو آكادمی‌ دانشمندان‌ لنینگراد، ساموئیلوویچ‌،ف‌. شماره‌ 782، نوشته‌ی‌ شماره‌ی‌ 2، كار شماره‌ی‌ 46، لیست‌ 3.
17- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌، به‌ نقل‌ از همان‌ آرشیو.
18- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌، به‌ نقل‌ از همان‌ آرشیو.
19- دیوان‌ مسكین‌قلیچ‌، مقدمه‌، ص‌3.
20- جغرافیای‌ تاریخی‌ گرگان‌ و دشت‌، اسداله‌ معینی‌، تهران‌، چاپخانه‌ شركت‌ سهامی‌ طبع‌ كتاب‌، چاپ‌ اول‌، اسفند 1344، ص‌ 414.
21- تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌، كتاب‌ دوم‌، ص‌ 183، به‌ نقل‌ از مقاله‌ی‌ فوق‌الذكر قولیف‌،ق‌.
22- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
23- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
24- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
25- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
26- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
27- جغرافیای‌ تاریخی‌ گرگان‌ و دشت‌، ص‌ 414، و طوایف‌ تركمان‌ در گرگان‌ و دشت‌، سیدعلی‌ میرنیا، چاپ‌ اول‌، انتشارات‌ اطلس‌، مشهد، زمستان‌ 1366ش‌.، ص‌ 213.
28- دیوان‌ مسكین‌ قلیچ‌، مقدمه‌، ص‌ 8.
29- یادداشتهای‌ آقای‌ جمعه‌گلدی‌ مرادی‌.
30- همان‌ ماخذ.
31- اخیراً در رمضان‌المبارك‌ 1415 ه.ق‌ برابر با بهمن‌ماه‌ 1373 شمسی‌ سنگ‌ قبری‌ توسط عبدالعظیم‌ طاغانی‌ ساكن‌ روستای‌ صالح‌آباد آماده‌ و با همكاری‌ نوادگان‌ و دوستداران‌ مسكین‌قلیچ‌ در محل‌ مزار وی‌ نصب‌ گردید. (از توضیحات‌ ضمنی‌ آقای‌ محمودقلی‌ بایندری‌مقدم‌)
32- دیوان‌ مسكین‌ قلیچ‌، مقدمه‌ ص‌ 4.
33- یادداشتهای‌ آقای‌ جمعه‌گلدی‌ مرادی‌.
34- تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌، كتاب‌ دوم‌، ص‌ 189.
35- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
36- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌، به‌ نقل‌ از قسمت‌ دست‌نوشته‌های‌ آكادمی‌ علوم‌ شوروی‌، دانشكده‌ ملل‌ آسیایی‌ شاخه‌ی‌ لنینگراد، دفتر ثبت‌ شماره‌ی‌ س‌ 162.
37- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
38- یادداشتهای‌ آقای‌ جمعه‌گلدی‌ مرادی‌.
39- تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌، كتاب‌ دوم‌، ص‌ 190.
40- از توضیحات‌ ضمنی‌ آقای‌ محمودقلی‌ بایندری‌مقدم‌.
41- یادداشت‌ آقای‌ محمودقلی‌ بایندری‌ مقدم‌، ملحق‌ به‌ یادداشتهای‌ آقای‌ جمعه‌گلدی‌ مرادی‌.
42- دیوان‌ مسكین‌قلیچ‌، ص‌ 5 و 4 و دیوان‌ مردشاعر و محمدشاعر ص‌ 5 و 4.
43- تاریخ‌ ادبیات‌ تركمن‌، كتاب‌ دوم‌، ص‌ 191، به‌ نقل‌ از دفتر ثبت‌ شماره‌ 18.
44- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
45- همان‌ ماخذ، همان‌ صفحه‌.
46- همان‌ ماخذ، ص‌ 191 و 192.
47- همان‌ ماخذ، ص‌ 192، به‌ نقل‌ از دفتر ثبت‌ شماره‌ی‌ 2.
48- همان‌ ماخذ، ص‌ 184، به‌ استناد مجله‌ی‌ سووت‌ تاتارستان‌، شماره‌ 10، سال‌ 1917: مقاله‌ «از ایل‌ تركمن‌»، ابواللیث‌ مروی‌.
49- همان‌ ماخذ، ص‌ 190، مسكین‌ قلیچ‌، عشق‌آباد، 1942م‌.
50- همان‌ ماخذ، ص‌ 191.
51- فرهنگ‌ ادبیات‌ كلاسیك‌ تركمن‌، آ. مردوف‌ و س‌.آخاللی‌، عشق‌ آباد، انتشارات‌ تركمنستان‌، 1988 م‌.

محمود عطاگزلی‌
برگرفته از فصلنامه یاپراق