زبان تركمنی با داشتن هفت میلیون گویشور در كشورهای تركمنستان، ایران و افغانستان یكی از زبانهای عمده قومی در این منطقه به شمار می‌رود. تركمنی از جمله زبانهایی است كه ادبیات آنها در طول تاریخ، كمتر بر كتابت و آثار نوشتاری مبتنی بوده است. همچنین جامعه تركمنی زبان در كشورهای مختلفی پراكنده‌اند. به همین علت، امروزه شاهد كتابت زبان تركمنی با خطوط مختلف عربی، روسی و لاتین می‌باشیم.
همانگونه كه می‌دانیم، تركمنهای ایران و افغانستان (و حتّی عراق) از الفبای عربی استفاده می‌كنند. با این حال در میان اكثریت جامعه تركمن ‌زبان جهان الفبای لاتین تركمنی متداول است. در كشور دوست و همسایه تركمنستان نیز زبان تركمنی با الفبای لاتین رسمیت دارد. با توجه به روابط حسنه و روز افزون جمهوری اسلامی ایران و تركمنستان، گسترش ترجمه مابین زبانهای فارسی و تركمنی و نیز شمار معتنابه علاقمندان یادگیری الفبای مذكور، بصورتی مختصر و مفید به معرفی این الفبا می‌پردازیم.

نگاهی به تاریخچه الفبای لاتین تركمنی
الفبای لاتین در حدود قرن اول پیش از میلاد پدید آمد و بتدریج با گسترش امپراتوری روم در تمامی اروپا انتشار یافت.
كتاب لغت «كودكس كومانیكوس» (مجموعه قبچاق) شاید اولین نمونه استفاده الفبای لاتین در راستای كتابت زبان های تركی است كه در اوایل قرن 14 میلادی توسط مبلغین مذهب مسیح نوشته شده است؛ امّا عملاً تا زمان رسمیت یافتن خط لاتین در جمهوری تركیه یعنی سال 1928 میلادی، زبانهای تركی با الفبای لاتین بیگانه بودند.
یك سال پس از آن، یعنی در سال 1929 الفبای رسمی جمهوری جدید التأسیس تركمنستان از عربی به لاتین تغییر یافت. الفبای لاتین تركمنی، نخست 40 حرف داشت؛ امّا پس از اصلاح و تعدیل با حذف 7 مصوت بلند و سه صامت ق، ق بیواك و خ مجموعه حروف آن به 30 حرف تقلیل یافت. متأسفانه چنین مقدر شده بود كه آینده زبان تركمنی توسط كاخ‌نشینان كرملین رقم زده شود. در سال 1940 الفبای كریل (روسی) در اكثر جمهوریهای شوروی جایگزین الفبای لاتین شد و تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مورد استفاده قرار گرفت. پس از استقلال جمهوری تركمنستان در سال 1991 تغییر مجدد الفبای رایج مملكت به خط لاتین در سرلوحه برنامه‌های حكومت جدید این كشور قرار گرفت. الفبای جدید لاتین تركمنی دارای 30 حرف است: 21 صامت و 9 مصوت. كتابت زبان تركمنی با این الفبا بر پایه دستاوردهای علم زبانشناسی بوده و دارای رسم‌الخطی قاعده‌مند و مدون است.

مصوت‌ها
با توجه به اهمیت مصوتها در تلفظ زبان تركمنی نخست به این مقوله می‌پردازیم. 9 مصوت تركمنی یعنی Y ,Ü ,U ,Ö ,O ,E ,Ä ,AوI هر یك می‌توانند به دو صورت كوتاه یا بلند تلفظ شوند. مثلاً A در دو كلمه daş (سنگ) و daş (دور). امّا برای گونه كوتاه یا بلند آنها حروف مجزایی مقرر نشده است. مصوتها به قرار ذیل‌اند.

مصوت‌ها
ردیف حرف صدا حرف معادل در تركمنی ایران كوتاه بلند.
1- a A / آ ا ، At / اسب ، aý / ماه.
2- Ä ä / اَ أ ، äber / بده (1)، är / شوهر.
3- E e / اِ اِ ، et / گوشت (2)
4- o O / اُ او ، ot / علف ، on / عدد ده
5- Ö ö / اُ زیر اؤ ، öý / خانه ، ol / خیس
6- U u / او او ، uç / پرواز کن ، un / آرد
7- Ü ü / او زیر ای ، üç / عدد سه (3)
8- I I / ای ای ، it / سگ ، çig / خام
9- Y y / ای بم ای ، çyn / راست ، cyg / نم

توضیح
1- گونه كوتاه مصورت ä در زبان تركمنی بسیار نادر است.
2- مصوت e در زبان تركمنی فاقد تلفظ بلند است.
3- مصورت ü در زبان تركمنی فاقد تلفظ بلند است؛ امّا در تركیب با دو نیمواك w و ý می‌تواند بلند ادا گردد. (بصورت üw یا üý )
مثال: Çüý / میخ ، düw / گره بزن
4- بازشناختن دو مصوت i و y (ای بم) برای كسانی كه كمتر با زبان تركمنی آشنایی دارند، سخت است. راهنمایی می‌كنیم كه i با قسمب پیشین دهان و y با بخش پسین دهان ادا می‌گردد.

صامت‌ها
ردیف حرف صدا مثال توضیحات
1- b B / ب ، Bal / عسل (در وسط كلمه بصورت v انگلیسی تلفظ می‌شود.)
2- Ç ç / چ ، Çüý / میخ
3- D d / د ؛ Dok / سیر
4- f F / ف ، Faks / فاکس
5- G g/ گ ، Gün / خورشید (حرف اول همراه با مصوت زیر) (1)
گ سایشی Çig / خام ، حرف غیراول همراه با مصوت زیر
ق Gan / خون ، حرف اول همراه با مصوت بم
غ Dag / كوه ، حرف غیر اول همراه با مصوت بم
6- H h / ه ، Hawa / بله ، غیر اول كلمه همراه با مصوت زیر و یا در اول كلمه
خ Ah / آخ ، غیر اول كلمه همراه با مصوت بم
7- J j / ج ، Jan / جان
8- Ž Ž / ژ ، Žurnal / مجله
9- K k / ک ، Kiçi / کوچک ، همراه با مصوت زیر
ق بیواك Çaky / چاقو ، همراه با مصوت بم
10- L l / ل ، El / دست
11- M m / م ، Möý / عنکبوت
12- N n / ن ، Näçe / چند
13- Ň ň / نگ ، Deň / برابر ، «ن» غنه، حرف مختص تركمنی است.
14- P p / پ ، Pul / پول
15- R r / ر ، Ýer / زمین
16- S s / س ، Sen / تو ، همچون «ث» عربی تلفظ می‌شود.
17- Ş ş / ش ، Şara / کباب
18- T t / ت ، Toý / جشن
19- W w / و ، Aw / شکار، همچون w انگلیسی یا حرف واو عربی تلفظ می‌شود.
20- Ý ý / ی ، Ýaş / جوان
21- Z z / ز ، Zat / چیز ، همچون «ذ» عربی تلفظ می‌شود.

توضیح
چهار مصوت Y ، U ، O ، A را بم یا پسین و پنج مصوت I ، Ü ، Ö ، E ، Ä را زیر یا پیشین می‌خوانند. در زبان تركمنی طبق قانون هماهنگی اصوات، تمامی مصوت‌های یك واژه از یك نوع (زیر یا بم) می‌باشند.


شهروز آق آتابای
به نقل از سایت انجمن شعر و ادب ترکمن میراث